Kurpianka w wielkim świecie: Wieś w mieście (7). Dworzec Południowy (metro Wilanowska) i transportowa historia okolicy

Pandemicznej jesieni 2020 r. odkryłam wiejską przeszłość dzielnicy Warszawy, w której od 2015 r. mieszkam. Na dzisiejszy Mokotów składa się kilka dawnych wsi. W jednej z nich, w Szopach Polskich, był przez dłuższy czas przystanek kolejki wąskotorowej. Dziś to teren stacji metra Wilanowska. Zapraszam do lektury!

Szopy Polskie, wieś, której historię opisałam na blogu: KLIK, przez wiele lat związane były z transportem kolejowym. W 1898 r. uruchomiono Grójecką Kolej Dojazdową, która jeździła z placu zwanego do 1919 r. Keksholmskim (dziś Unii Lubelskiej) do Piaseczna. Trasa biegła ul. Puławską (wówczas Nowoaleksandryjska). Kolejka powstała za zgodą władz rosyjskich. Jedna ze stacji nosiła nazwę Szopy i znajdowała się na terenie Szop Polskich.

W 1899 r. pojawił się projekt rozbudowy kolejki, a tak naprawdę połączenia linii kolei grójeckiej i wilanowskiej. Nowa linia miała prowadzić przez wsie Służew i Potok do Wilanowa.

Linie kolejki grójeckiej i wilanowskiej. Źródło (dostęp 19 XII 2023 r.).

W 1899 r. „Kuryerze Codziennym” napisano: udzielona została koncesya na wybudowanie drogi żelaznej wązkotorowej od Warszawy przy rogatce Mokotowskiej do Góry Kalwaryi z prawem przedłużenia linii do Grójca. (...) tor przyszłej drogi ułożony zostanie na burecie szosy 1 rzędu zw. Nowo-Aleksandryjską i przejdzie przez przedmieście Mokotów do Wierzba [Wierzbna – przyp. M.W.K.], Królikarni, a następnie przez wsie: Szopy Polskie, Szopy Niemieckie, Potok, Służew, Służewiec, Wyczułki, Grabów, Grabówek, Emilie [Imielin – przyp. M.W.K.], Krasnawola [Krasnowola – przyp. M.W.K.], Moczydła [Moczydło – przyp. M.W.K.], Watolin [Natolin – przyp. M.W.K.], Pyry, Dąbrówka, miasteczko Piaseczno, Siedliska, Pilawa, Obory, Szymonów, Lubna, Moczydłów do Góry Kalwaryi.

Długość całej linii wynosi wiorst 31 i pół.

Główne stacye mieścić się będą: w Mokotowie, Wierzbnie (21/2 w. od rogatki), Piasecznie, (15 w.) i Górze Kalwaryi (31.4 w.)

Szerokość toru 1 metr.

Podług sporządzonego kosztorysu wybudowanie drogi kosztować będzie ogółem około 400000 rubli.

Szyny dostarczone być mają przez huty krajowe, zaś wagony, tak osobowe jak i towarowe obstalowane zostały w zakładach Tow. akt. Gostyńskiego.

Kapitał potrzebny na budowę zbierany jest drogą subskrypcji, po ukończeniu której utworzone zostanie Tow. akcyjne z akcyami po 250 rs. sztuka.

Nowa kolej połączy z Warszawą część kraju wysoko pod względem kultury stojacą i niezawodnie stanie się z czasem ważną arteryą komunikacyjną.

Jednym z głównych artykułów przewozu będzie cegła, albowiem na całej linii projektowanej drogi, a zwłaszcza na dystansie między Piasecznem i Górą Kalwarya znajdują się bogate pokłady wybornej gliny.

Z początkiem wiosny rozpoczęte zostaną roboty około budowy drogi.

Źródło: „Kuryer Codzienny”, 35 (1899), 184, s. 1.

Źródło: „Słowo”, 18 (1899), 152, s. 2.

W prasie pojawiały się nielicznie wzmianki o linii z Szop Polskich do Wilanowa, ale pozostawały raczej w sferze planów niż konkretnych decyzji. Nie znalazłam informacji, by je zrealizowano. W 1932 r. kolej wilanowską i grójecką (wraz z jabłonowską) połączono jako Warszawskie Koleje Dojazdowe. W 1936 r. linię Belweder–Piaseczno przez Wilanów zlikwidowano. Jeszcze w 1933 r. planowano uruchomienie nowej linii Wilanów–Szopy Niemieckie przez wieś Potok, ale z planów nic nie wyszło.

Kolejka górecka przed II wojną światową. Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

W lipcu 1935 r. pierwszy przystanek z pl. Unii Lubelskiej został przeniesiony na róg ul. Puławskiej i Odyńca. Było to spowodowane zwiększeniem intensywności ruchu tramwajów i rozbudową sieci tramwajowej. W 1937 r. wybudowano Dworzec Warszawa Szopy. Rok później stał się stacją końcową kolejki. Linię skrócono. Stacja Szopy zyskała charakter czołowej, a kolej miała charakter pasażersko-towarowy.

W 1943 r. nazwę zmieniono na Warschau Szopy, a później na Warschau Süd, czyli Warszawa Południowa. Podobno Niemcy nie byli w stanie wymówić nazwy „Szopy” (tak samo było w czasie I wojny światowej). Kiedy w lutym 1946 r. stację ponownie otwarto, nazwano ją Dworcem Południowym. Starsi ludzie do tej pory tak określają to miejsce.

Przemarsz jeńców polskich przez Szopy Polskie po kapitulacji Warszawy, w głębi dworzec kolejki góreckiej, 28 IX 1939 r. Źródło (dostęp 7 VII 2025 r.).

Warszawa Południowa, 1943–1945 r. Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

Warto dopowiedzieć, że w czasie II wojny światowej (szczególnie, ale nie tylko) przez Dworzec Południowy docierała do południowej części Warszawy, szczególnie Mokotowa, żywność. Ściągano ją nielegalnie z położonych na południe od stolicy terenów rolnych, podmiejskich wsi. Okolica jeszcze przez długi czas zachowała rolniczo-ogrodniczy charakter.

Okolice ul. Bukowińskiej lub Dworca Południowego. Fot. Maciej Łukasik, koniec lat 70. XX w. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Pola przy ul. Puławskiej, Wilanowskiej i al. Niepodległości, 1942 r. Zbiory Roberta Herubina. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Grzegorz Białek z dziadkiem w ogrodzie między ul. Puławską, Wilanowską i al. Niepodległości, 1966 r. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Mamy nieco informacji o tej okolicy w czasie powstania warszawskiego.

Źródło: L.M. Bartelski, Mokotów. Warszawskie Termopile 1944. Przewodnik historyczny po miejscach walki i pamięci czasu okupacji i Powstania Warszawskiego, oprac. J. Powałkiewicz, Warszawa 2004.

Dworzec położony był tuż obok ważnej dla powstańczej historii Mokotowa szkoły przy ul. Woronicza (placówka „Koło”). Alicja Karlikowska „Zawiejka” tak wspominała 1 VIII 1944 r.: ppor. „Łącki” zebrał tę grupę, która ciągle się powiększała; jedni byli z bronią, drudzy przychodzili. Tam na ulicy Krasickiego przyjął od nas przysięgę żołnierską. W tym padającym deszczu jakoś nas zorganizował, zjednoczył, poczuliśmy się wspólnie, razem, bliscy. Nadał nam rozkaz wymarszu z Warszawy. (...) Przeszliśmy uliczkami. Przeszliśmy przez Woronicza, przez sławną szkołę Woronicza się przechodziło. Byliśmy żegnani przez ludność, oklaskiwani, dawali nam żywność. Tak doszliśmy do Dworca Południowego i tam zarządzono odpoczynek.

Irena Szczepanik opowiedziała o wieczorze 5 września, kiedy ostrzeliwanie okolic ul. Bukowińskiej ustało: wyjrzałam na ulicę. Zauważyłam, że teren nasz jest obstawiony przez Niemców. Jeden czołg stał od ul. Puławskiej, jeden od ul. Bukowińskiej, tzn. od Służewia. Widziałam, że odcinek ul. Puławskiej od Bukowińskiej do Dworca Południowego, kolonia Szopy Polskie i kolonia Zagościniec stoją w płomieniach. Nasze trzy domy przy ul. Bukowińskiej nr 21, 23 i 25 były otoczone przez kilkudziesięciu żołnierzy niemieckich w mundurach lotniczych. Domy Bukowińska 21 i 23 płonęły podpalone przez Niemców za pomocą rzucania przez nich jakichś materiałów zapalających, co sama widziałam. Do otoczonego przez Niemców mego domu weszło na podwórze kilkunastu żołnierzy, którzy próbowali bezskutecznie dom nasz podpalić. Kobiety zaczęły wychodzić z domu. Mężczyźni, w sumie 12, w tym dwóch starców, zostali wyprowadzeni na końcu. Po wyprowadzeniu wszystkich na podwórze, dwóch Niemców brało każdego z mężczyzn pojedynczo za ręce i podprowadzało ich pod komórkę na podwórzu, gdzie trzeci Niemiec rozstrzeliwał ich z automatu. Po dokonaniu na naszych oczach egzekucji na wszystkich 12 mężczyznach, oficer niemiecki chodził między leżącymi i dobijał ich z broni krótkiej. Poza mną egzekucję tę obserwowały m.in. Stanisława Sitkowska i Janina Siwakowska (zam. obecnie przy ul. Bukowińskiej 25). Po dokonaniu egzekucji wyprowadzono nas – było to koło godz. 22.00 – na ul. Puławską. Mijając domy Bukowińska 23 i 21 zauważyłam zwłoki trzech osób, leżące przy domu Bukowińska 21, jak się później dowiedziałam, zastrzelonych przez Niemców na kilkanaście minut przed egzekucją w naszym domu. Innych ofiar w obu tych domach nie było.

Lista zamordowanych 5 VIII 1944 r. w kamienicy przy ul. Bukowińskiej 25. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Uzupełnienie i rozszerzenie tej historii znajdziemy w relacji Tadeusza Stępniewskiego (1905–?): W dniu 3 lub 4 sierpnia od strony kolejki [grójeckiej] został dokonany wypad niemiecki do jednego z domów przy ul. Bukowińskiej, zamieszkałego wyłącznie przez ludność cywilną stale tam przebywającą lub zamieszkałą przygodnie. (...) Na drugi dzień udałem się do tego domu przy ul. Bukowińskiej, wiedząc o tym, że Niemców już tam nie ma. Na podwórzu zastałem 13 równo poukładanych trupów, 12 mężczyzn i jedną kobietę. Stwierdziłem, że ludzie ci zabici byli strzałami w głowę dawanymi od przodu lub od tyłu. W suterenie domu znalazłem tramwajarza, nazwiska jego nie znam, był on ranny w nogę. Tramwajarz ten opowiedział mi, co następuje: poprzedniego dnia po południu wpadła do domu przy ul. Bukowińskiej pewna liczba Niemców, podobno lotników, w niebieskich mundurach. Wchodzili do mieszkań, wyciągając wszystkich mężczyzn, kobiety i dzieci. Kobiety i dzieci zabrali, mężczyzn zgromadzili na podwórzu, ustawiając ich po trzech i rozstrzeliwując. On sam również miał być rozstrzelany, ocalał w ten sposób, że otrzymał tylko postrzał w nogę, upadł na ziemię i został przykryty innymi ciałami. Po odejściu Niemców z najwyższym wysiłkiem zdołał wydostać się spod zakrywających go zwłok i schronić do sutereny. Zwłoki trzynastu osób pochowaliśmy na tym samym podwórzu, przy czym identyfikacją ich zajmował się p. Rudnicki, komendant bloku obrony przeciwlotniczej (...). Rannego tramwajarza przenieśliśmy do Szpitala Elżbietanek. Trzynaście rozstrzelanych osób było wyłącznie ludnością cywilną.

Grupę cywili rozstrzelano na podwórzu kamienicy przy ul. Bukowińskiej 59. Tablicę upamiętniającą to wydarzenie umieszczono przy bloku pod adresem Bukowińska 26A.

Upamiętnienie miejsca, w którym naziści w czasie powstania warszawskiego rozstrzelali grupę Polaków, ul. Bukowińska 26A. Fot. Dreamcatcher25, 2 XI 2013 r, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons

Zygmunt Szczepanik, ojciec Ireny, przekazał jej również, że 5 sierpnia odbyła się egzekucja na czternastu kolejarzach na Dworcu Południowym i przy al. Wilanowskiej blisko Puławskiej tak samo w egzekucji zginęło czternastu mężczyzn.

Eugenia Asińska (Osińska) z Kamińskich (1900–?) tak wspominała wydarzenia z 2 VIII 1944 r.: (...) poszłam szukać lepszego schronienia dla nas. Znalazłam je na ul. Bukowińskiej nr 28 (...). Wróciłam więc do „bunkra” [kopca, w którym były przechowywane ziemniaki; miejsce blisko Dworca Południowego – przyp. M.W.K.] po moich towarzyszy. Około godz. 6.00 usłyszeliśmy jadące auta. Nie zwracaliśmy jednak na nie zbyt wielkiej uwagi, licząc na to, że „bunkier” był tak dobrze zamaskowany, iż nawet Niemcy nas tu nie znajdą. Tymczasem pomyliliśmy się. Usłyszeliśmy nagle wołanie po niemiecku: „Polscy bandyci wychodzić!”. Zaczęliśmy więc wychodzić. Między nami było dwu powstańców, sześciu kolejarzy i pięciu cywilów. Zobaczyliśmy na rogu ul. Wilanowskiej i Puławskiej stojący duży oddział Niemców, w liczbie około stu osób. Ustawiliśmy się tak, jak wychodziliśmy, w szeregu. Gdy ostatni z nas wyszedł, Niemiec, który nas wyprowadzał z pistoletem w ręku (broni tej dobrze nie znałam – długa, błyszcząca, wyrzucająca z siebie nie poszczególne strzały, lecz całe serie), podchodził do każdego z nas i strzelał. Kobietom, w tym i mnie, kazał prędko iść w stronę dworca. Gdy odchodziłyśmy, jeszcze paru mężczyzn było nierozstrzelanych, w tym p. Banasiak, starszy już człowiek. (...). Następnego dnia rano próbowałyśmy pochować ofiary egzekucji z 2 sierpnia 1944, jednak Niemcy strzelali z szosy Wilanowskiej, więc się nam to nie udało. Tego dnia, idąc do zmarłych, weszłyśmy do suteren na dworcu. Rannych już tam nie było, kto ich wywiózł, nie wiem. W kotłowni spotkałyśmy Banasiaka, który jednak nie mógł nam powiedzieć, w jaki sposób się uratował, łzy mu nie pozwalały na to. Przez parę dni robiłyśmy próby pochowania zabitych, jednak nam się to nie udało. (...) Świadkami egzekucji 2 sierpnia 1944 roku byli prócz mnie: Halina Kozalin, dwie pracownice bufetu dworcowego, z których jedna już nie żyje, i pan Banasiak, także zmarł rok temu [tj. w 1948 r. – przyp. M.W.K.].

Tutaj można znaleźć wszystkie rozkłady jazdy przez stację Szopy z lat 1898–1969. Poniżej kilka ciekawych zdjęć z różnych lat.

Dworzec Południowy w 1947 r. Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

Źródło: Plan dzielnic centralnych miasta stołecznego Warszawy, 1955 r.

Widok zewnętrzny budynku stacji grójeckiej kolejki wąskotorowej przy ul. Puławskiej. Widoczni ludzie stojący na przystanku pętli tramwajowej. Fot. Zbyszko Siemaszko, lata 50. XX w. Źródło: NAC (dostęp 17 IV 2023 r.).

Pociąg jadący w kierunku Grójca podczas postoju na stacji Dworzec Południowy. Fot. Bogdan Łopieński, 1957 r. Zbiory Ośrodka KARTA. Źródło (dostęp 5 VII 2023 r.).

Kolejka przy ul. Puławskiej, 16 VII 1964 r. Źródło (dostęp 7 VII 2025 r.).

Przejazd kolejki przez Aleję Wilanowską. Fot. Z. Karpowicz, 1967 r. Źródło (dostęp 16 VII 2025 r.).

Kolejka wąskotorowa ze stacją w Szopach została zlikwidowana w 1969 r. Rok wcześniej wyprodukowano film Pan Ciuchcia, który utrwalił historię tej linii.

Do 2000 r. przy ul. Puławskiej 145 stał jednopiętrowy budynek dworcowy z wysokim poddaszem oraz parterową dobudówką z poczekalnią i kasami. W ostatnich latach nie pełnił swojej funkcji. Działał tu sklep z armaturą łazienkową. Kiedy go zlikwidowano, w budynku zamieszkały osoby w kryzysie bezdomności. Władze dzielnicy zarządziły rozbiórkę.

Przemarsz jeńców polskich przez Szopy Polskie po kapitulacji Warszawy, w głębi dworzec kolejki góreckiej i istniejący do dziś budynek przy ul. Puławskiej 145, dalej budynki przy ul. Bukowińskiej; po lewej pętla tramwajowa, ceglany mur i w głębi budynek przy ul. Puławskiej 178, 28 IX 1939 r. Źródło (dostęp 7 VII 2025 r.).

Ujęcie z bloku przy al. Niepodległości 9/11. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Dworzec kolejki przy ul. Puławskiej 145. Fot. wedrownosc, późne lato 2000 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Tory kolejki rozwidlały się po wschodniej stronie ul. Puławskiej. Po zachodniej stronie ulicy w 1936 r. zbudowano pętlę tramwajową. W 1948 r. powstała tu pętla autobusowa, która obecny kształt zyskała w II połowie lat 70. XX w. Autobusami można było dojechać m.in. do Góry Kalwarii i Kozienic. W latach 1983–1995 z zajezdni autobusowej przy al. Wilanowskiej wyjeżdżały trolejbusy do Piaseczna. Pętlę autobusową zwyczajowo nazywano Dworcem Południowym. W 1980 r. powstała nowa pętla autobusowa (terminal ze stanowiskami). W 1986 r. zmieniono nazwę całego zespołu przystanków na Wilanowska, ponieważ kolejka grójecka już nie funkcjonowała.

Kolejka na Dworcu Południowym, lata 70. XX w. Fot. Maciej Osiecki. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

Przystanek linii A (biegła tak jak planowane metro) na Wilanowskiej, 1982 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Trolejbusy na zajezdni Wilanowska, 1992 r. Fot. Sławomir Kamiński. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Autobusy na zajezdni Wilanowska, 2015 r. Fot. Franciszek Mazur. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Wspomniano, że przed II wojną światową zbudowano tu pętlę tramwajową. Początkowo nosiła nazwę Służew i miała kształt łezki. Torowisko tramwajowe na ul. Puławskiej od Królikarni do Szop Polskich oddano do użytku w 1936 r. Skierowano tu linię nr 19.

Źródło: „Warszawski Dziennik Narodowy”, 2 (1936), 314B, s. 9.

Źródło: „Warszawski Dziennik Narodowy”, 2 (1936), 315B, s. 4.

Pętla tramwajowo-autobusowa Dworzec Południowy, 1941 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Pętla tramwajowo-autobusowa Dworzec Południowy, z tyłu budynek na rogu ul. Wielickiej i Alei Wilanowskiej. Fot. J.H. Price, 23 VII 1957 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

W 1961 r. pętlę przebudowano, zyskała współczesny kształt (pętla z przystankiem technicznym i dodatkowym torem postojowym). Od 2024 r. pętla tramwajowa przy stacji metra Wilanowska, o której za chwilę, służy jako techniczna, gdyż tramwaje dotychczas tu zawracające skierowano do Wilanowa.

Plan Warszawy z 1963 r. Czarną linią zaznaczono Kolejkę Grójecką, czerwonymi linie tramwajowe. Błędnie naniesiono nazwę Służew (w tym miejscu są Szopy Niemieckie, Służew powinien być po przekątnej, gdzie zagęszczenie ulic, na południe od Alei Wilanowskiej). Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Węzeł komunikacyjny Wilanowska na planie miasta z 1986 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Tramwaj na pętli Wilanowska na zdjęciu lotniczym Warszawy z 2018 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.; po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2018 i można przybliżyć).

Skład 105N2k/2000 nr 2100+2101 na pętli Metro Wilanowska; w tle budynek dawnej ekspedycji przerobiony na restaurację (wyburzony pod budowę nowego budynku w 2019 r.) Fot. Krzysiek99, 9 IV 2019 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Węzeł komunikacyjny Metro Wilanowska na zdjęciu lotniczym Warszawy z 2023 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.; po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2023 i można przybliżyć).

Stację metra Wilanowska budowano w latach 1983–1995. Choć pierwsze plany budowy metra w Warszawie pochodzą jeszcze sprzed II wojny światowej, to wówczas nie obejmowały tego terenu. Dzisiejsza stacja metra była krańcem miasta, a metro miało się kończyć na Placu Unii Lubelskiej. Do planów powrócono w PRL, ale zaczęto je realizować, po różnych zmianach, dopiero w latach 70. XX w. W 1974 r. powstała Dyrekcja Budowy Metra. Podjęto decyzję o budowie metra płytkiego z Bielan przez Śródmieście na Kabaty. Zaczęto projektować stacje, podpisano odpowiednie umowy (m.in. z ZSRR o pomocy w inwestycji). W końcu 1982 r. powstał Społeczny Komitet Budowy Metra, a rząd podjął uchwałę nr 266/82 o budowie I linii metra. Inwestycja była zagrożona w latach 90. XX w., gdy po transformacji ustrojowo-gospodarczej rozważano zaprzestanie budowy. Niemniej do 1994 r. zbudowano odcinek Kabaty–Politechnika i zaczęto odbiory techniczne.

Budowa metra Wilanowska. Zbiory Szczepana Toncio. Źródło (dostęp 7 II 2024 r.).

W dniu 7 IV 1995 r., otwierając stację metra, przy czym jednocześnie zmieniono nazwę węzła komunikacyjnego z Wilanowska na Metro Wilanowska, zainaugurowano działanie I linii podziemnej kolejki. Pojawili się m.in. ówczesny premier Józef Oleksy i prymas Polski kard. Józef Glemp, który poświęcił metro. Pociągi jeździły od Kabat do Politechniki.

Otwarcie metra na stacji Wilanowska, prezydent Warszawy Marcin Święcicki odbiera inwestycję, 7 IV 1995 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

7 IV 1995 r. kard. Józef Glemp poświęcił metro na stacji Wilanowska. Drugi z lewej ówczesny prezydent Warszawy Marcin Święcicki. Fot. Michał Mutor. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Między metrem a autobusami przez lata działało dzikie handlowisko. Na samochodach dostawczych ustawiano stragany, gdzie można było kupić warzywa, owoce, grzyby. W 2013 r. J. Różalski pisał w „Gazecie Wyborczej”: „Na ceratach, skrzynkach, reklamówkach sprzedawcy oferują używane spodnie, bluzki, swetry, spódnice, a nawet buty. Są filiżanki, dzbanki, stare książki, podrabiane perfumy i tania biżuteria. Tuż przy pętli stoi kolejny ford z warzywami. Od Puławskiej handluje się w budkach z zapiekankami, burgerami, kosmetykami. Bliżej metra jest mały spożywczak, mięsny i Vik bar, w którym atrakcją jest weekendowe karaoke”. Handlowano bez pozwolenia, najczęściej by dorobić.

Targowisko koło stacji metra Wilanowska, 2013 r. Fot. Bartosz Bobkowski/Agencja Wyborcza.pl. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Targowisko koło stacji metra Wilanowska. Z tyłu budynki przy ul. Bukowińskiej, 2013 r. Fot. Bartosz Bobkowski/Agencja Wyborcza.pl. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Handel przy przejściu między stacją metra Wilanowska z pętlą autobusową przy al. Wilanowskiej, 2017 r. Fot. Przemek Wierzchowski. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Targowisko przy stacji metra Wilanowska. Fot. M.W. Kmoch, 4 VII 2023 r.

Od lat planowano przebudowę okolic stacji metra Wilanowska na nowoczesny węzeł przesiadkowy z biurowcami i dwupoziomową pętlą autobusową oraz linią tramwajową z Wilanowa na Służewiec. Miało to rozwiązać wiele problemów, na które zwracało uwagę m.in. środowisko aktywistyczne miejskie. Projekt nazwano „Bramą Mokotowa” albo „Nowym Dworcem Południowym”. Jeszcze w okresie PRL zdecydowano o przeniesieniu w miejsce Dworca Południowego centrum Mokotowa i stworzenie tam scentralizowanego ośrodka decyzyjnego dzielnicy. Zakładano m.in. wpuszczenie ul. Puławskiej w przebudowaną ul. Bukowińską i skierowanie jej wzdłuż skarpy w ul. Rolną na Służew. Planów stworzenia tu centrum Mokotowa nie zrealizowano.

W końcu 2015 r. Jakub Miernik, kierownik Sekcji ZTM ds. Węzłów Przesiadkowych oraz Parkingów Parkuj i Jedź, mówił o problemach okolicy: W przypadku autobusów – niestety zakorkowana ulica Puławska, a tym samym długa podróż najprawdopodobniej do Metra Wilanowska. (...) Zarząd Dróg Miejskich przygotowuje projekt wytyczenia buspasa na tej trasie. Większość osób wysiada następnie na pętli autobusowej Wilanowska i idzie do metra. Co w tej chwili oferuje Dworzec Południowy? Dużą, niewygodną pętlę autobusową z wąskimi peronami i małymi wiatami. Później trzeba dojść do stacji metra przeciskając się pomiędzy straganami i handlarzami. Jeszcze gorzej jest zimą, gdy zalega śnieg i błoto. (...) Dworzec Południowy to także miejsce, z którego wyruszają autobusy dalekobieżne Polskiego Busa. Ich pasażerowie nie mają poczekalni, ani miejsca, gdzie mogliby coś zjeść, napić się. (...) Te pojazdy muszą się gdzieś podziać, a najlepiej by było, żeby nie wjeżdżały do centrum miasta.

Ten bar (działka pod adresem mniej więcej Aleja Wilanowska 240) na szczęście już nie straszy. Fot. bonczek_hydroforgroup2010, 2010 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Bar pod adresem mniej więcej Aleja Wilanowska 240, już nie istniejący. Fot. Malibujojo, 2011 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Wiosną 2016 r. architekci współpracujący z Zarządem Transportu Miejskiego przygotowali kilka wizualizacji nowych koncepcji Dworca Południowego. Wybrano zwycięską pracę (Anna Kowalczyk, Kamila Momot i Marcin Jaworski) – miała zostać zrealizowana do 2020 r. Planowano, że pętla autobusowa znajdzie pod ziemią. Nad zajezdnią autobusową miała być pętla tramwajowa z przystankami wzdłuż ul. Puławskiej. Dzięki temu linie tramwajowe we wszystkich kierunkach przecinałyby się. Nad przestrzenią autobusową stanąłby dworzec z poczekalnią i kasami biletowymi. Teren przy pętli tramwajowej miał stać się zielonym miejskim placem.

Zwycięska koncepcja. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

W październiku 2016 r. władze miasta ogłosiły przetarg na cztery koncepcje przebudowy Dworca Południowego. W 2018 r. Zarząd Transportu Miejskiego przedstawił projekt nowego dworca z czterema wariantami budynku, który miałby łączyć się z przystankami autobusowymi, tramwajowymi i stacją metra, a powyżej planowano biura, m.in. nowe Centrum Zarządzania Ruchem i siedzibę ZTM. Był to projekt pracowni Schuessler-Plan Inżynierzy. Powstał plan hali dworcowej z miejscem na restauracje i punkty usługowe oraz parking rowerowy na 800 rowerów. Pierwszy etap budowy miał się rozpocząć w 2019 r. W 2020 r. władze miasta przyznały, że nie mają środków na inwestycję, ale przyznały: Rozwój Dworca Południowego jako węzła przesiadkowego, w związku z łączeniem się w tym miejscu wielu podsystemów transportowych takich jak: autobus, autobusy dalekobieżne, tramwaj oraz linia metra M1, będzie podlegał dalszym pracom badawczym, w tym w kontekście powiązania z planowanymi liniami podziemnej kolei. Projekt był o tyle ważny, że zakładał linię tramwajową ze stacji metra Wilanowska przez rondo Unii Europejskiej (koło Galerii Mokotów) do PKP Służewiec, co odciążyłoby linie tramwajowe 31 i 18, kursujące między stacją metra Wierzbno a stacją kolejki, dowożące ludzi do pracy na Służewcu. Niestety planowana linia przebiega tam, gdzie pod ziemią jest duży kolektor do zbierania ścieków.

Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Jednak z koncepcji Dworca Południowego, 2017 r. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Plan wyżej zaprezentowanej koncepcji, 2017 r. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

W 2023 r. prezydent m.st. Warszawy Rafał Trzaskowski zapowiedział plany kolejnych linii metra, w tym M4 krzyżującej się z M1 na stacji Wilanowska. Przetarg na prace rozstrzygnięto w 2024 r. Planuje się rozpoczęcie budowy do 2027 r. To rozwiązanie zakłada metro na planowanej wcześniej linii tramwajowej z Wilanowskiej do PKP Służewiec.

Metro w Warszawie do 2050 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Okolice stacji metra Wilanowska szybko się zabudowują, ale są tu też ostańce. Zachował się budynek, który przez lata był uważany za pozostałość po istniejącym w tym miejscu dworcu kolei grójeckiej. Uważano, że budowla przy ul. Puławskiej 143 była domem zawiadowcy i/lub kadry kolei. W końcu 2021 r. Stowarzyszenie „Kamień i co?” złożyło wniosek dotyczący objęcia ochroną konserwatorską budynku. Na jego ścianie szczytowej namalowano mural poświęcony Stanisławowi Grzesiukowi. Przygotowali go w 2012 r. związani z hiphopową wytwórnią płytową Diil twórcy: Merd, Nakor i Nash. Współpracowali z Great'em z Danii. Na przeciwnej ścianie znajduje się mural z napisem Bailout Folks. Został wykonany w 2012 r. przez Simpsona. Bailout to zwrot oznaczający finansową pomoc w celu ratowania przed upadłością. Wniosek o obronie konserwatorskiej dla budynku został odrzucony.

Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Mural z wizerunkiem Stanisława Grzesiuka na ścianie dawnego budynku Dworca Południowego, 2012 r. Fot. Diil Gang, Great, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Konsultacje z varsavianistami i członkami Piaseczyńsko-Grójeckiego Towarzystwa Kolei Wąskotorowej doprowadziły do wniosku, że budynek nie był częścią zabudowań kolejki. Jak czytamy na Facebooku stowarzyszenia, „Prawdopodobnie budynek został wzniesiony w 1938/39 roku dla niejakiego p. Sobierajskiego, który chciał zapewnić pokoje na wynajem dla podróżujących w lokalizacji blisko dworca”. To byłoby logiczne, skoro grunta były prywatne, nie kolejowe, tj. należące do Towarzystwa Grójeckiej Kolejki Dojazdowej (a tak wynika z planu gruntów z 1935 r.). Poniżej grunta wsi Potok na planie z 1945 r. Najdalej na zachód dochodziły do ul. Puławskiej. Jeden z zaznaczonych przy niej budynków to wspomniany dom przy ul. Puławskiej 143. Widać to też, gdy nałożymy na siebie współczesne zdjęcie lotnicze i plany gruntów z 1936 r.

Archiwum Państwowe w Warszawie, Biuro Odbudowy Stolicy [1945], sygn. 6678: Warszawa Pd. Fragment między ulicami: Wilanowska, Puławska, Bukowińska, wieś Potok. Źródło (dostęp 8 XII 2023 r.).

Plan gruntów z 1936 r. nałożony na zdjęcie lotnicze Warszawy z 2022 r., przybliżenie na teren okolic Metra Wilanowska. Na obszarze opisanym jako Potoki hip. Nr. 125 widać dom przy dzisiejszej ul. Puławskiej 143. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1936 i można przybliżyć).

Zachowany budynek, wyżej opisany, w zestawieniu ze zmieniającą się okolicą tworzy duży kontrast. W latach 2005–2006 na działce przy ul. Puławskiej 182 na rogu alei Niepodległości powstał biurowiec IO-1 (International Office 1, czasem IO Tower. Generalnym wykonawca była firma PORR Polska Construction, a projekt przygotowali Żera Architekci. Budynek ma 14 pięter i 3 poziomy podziemnego garażu.

Biurowiec przy ul. Puławskiej 182. Fot. maj, 2 XI 2014 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Przy ul. Puławskiej 186, na działce zbiegu ul. Puławskiej i Al. Niepodległości, powstał szesnastopiętrowy budynek ze szklaną elewacją z 206 mieszkaniami i 4 lokalami usługowymi. Budowę rozpoczęto jesienią 2019, a zakończono u schyłku 2021 r. Projekt przygotowała pracownia Brit Plan dla Matexi Polska.

Z przodu Puławska 186, w głębi IO-1. Fot. Czarnota. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Puławska 186. Fot. Wiesław Zalewski, 13 II 2022 r. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

W 2022 r. oddano do użytku biurowiec P180 o wysokości 15 kondygnacji położony przy ul. Puławskiej 180 na gruncie kupionym w 2017 r. przez firmę Skanska. Powierzchnię biurową wynajmują tu firmy głównie z sektora IT, technologicznego i usług profesjonalnych, szczególnie ze Skandynawii. Budynek spełnia wymagania środowiskowe i technologiczne. Budując biurowiec m.in. z materiałów z recyklingu oraz od lokalnych dostawców, pierwszy raz w Europie Środkowo-Wschodniej zastosowano beton o obniżonym śladzie węglowym. W rezultacie emisja dwutlenku węgla zmniejszyła się o 42% w porównaniu do tradycyjnego betonu. We wnętrzach użyto drewna z certyfikatem FSC, czyli pochodzącym z lasów zrównoważenie zarządzanych, niskoemisyjne farby, kleje i uszczelniacze. W budynku w 100% zużywa się energię elektryczną w formie odnawialnej. Są tu urządzenia do kontroli temperatury w sposób optymalny pod kątem zużycia energii. Najemcy efektywnie monitorują i zarządzają strumieniami odpadów. Pod budynkiem jest czteropoziomowy garaż, są też miejsca postojowe dla rowerów. Biurowiec ma 63 m wysokości. Stawiając budynek, zrewitalizowano przestrzeń obok, gdzie umieszczono m.in. plac zabaw dla dzieci. Na 15. piętrze firma Netcompany dysponuje tarasem widokowym, skąd widać Elektrociepłownię Siekierki, Służewiec, a dalej biurowce na Woli i w Śródmieściu.

Biurowiec P180 przy stacji metra Wilanowska róg ul. Domaniewskiej i Puławskiej. Fot. Kuba Atys/Agencja Wyborcza. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Okolice stacji metra Wilanowska. Pas zieleni za blokami przy ul. Bukowińskiej, po lewej stronie, to wiejska część Szop Polskich. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Zielona przestrzeń przy P180. Źródło (dostęp 8 VII 2025 r.).

Poniżej kilka ujęć nowej inwestycji przy ul. Puławskiej 145, na miejscu dawnego budynku dworcowego kolejki rozebranego w 2000 r. To ośmiopiętrowy budynek Villa Metro zbudowany przez Reform Company 3 Sp. z o.o. Za projekt odpowiada pracowania Dziuba Architekci. W ramach inwestycji przebudowano wejście do stacji metra.

Fot. Czarnota. Źródło (dostęp 16 IV 2023 r.).

Dawny dworzec Warszawa Południowa leżał w sąsiedztwie gruntów przypisanych do różnych wsi, których historię opisałam na blogu. Zapraszam do lektury tekstów z serii #wieśwmieście:

cz. 1. Szopy Polskie: KLIK;
cz. 2. Szopy Niemieckie: KLIK;
cz. 3. folwark Nowy Sad: KLIK;
cz. 4. kolonia wsi Szopy Niemieckie: KLIK;
cz. 5. Szopy Francuskie: KLIK;
cz. 6. Potok (i Żółta Karczma): KLIK;
cz. 8. Wierzbno, Arkadia, Królikarnia, Henryków: KLIK.

Okolica wciąż się zmienia. Staram się śledzić te zmiany i będę o nich informować.

Bibliografia

I. Źródła

A. Archiwalia

Instytut Pamięci Narodowej, Powstanie Warszawskie, Mokotów, Obwód Służew [protokoły przesłuchania świadków odnośnie morderstw popełnionych na ludności cywilnej 1946–1949], sygn. IPN GK 182/63, relacje Tadeusza Stępniewskiego, Ireny Szczepanik (dostęp 16 IV 2023 r.).

B. Relacje

Archiwum Historii Mówionej Powstania Warszawskiego, relacja Alicji Karlikowskiej (dostęp 1 VII 2023 r.);

Stacja Szopy – Warszawa Południowa [wątek dyskusyjny na forum] (dostęp 7 VII 2025 r.).

C. Prasa

Bronią się przed eksmisją kolejki dojazdowe, „Przegląd Wieczorny”, 1926, 255, s. 2;

Kolej do Góry Kalwaryi, „Kuryer Codzienny”, 34 (1898), 55, s. 2;

Kolej Wilanowska, „Kurjer Polski”, 2 (1899), 309, s. 4;

Z kolei wilanowskiej, „Kurjer Warszawski”, 118 (1938), 114, s. 5.

II. Opracowania

Biurowiec IO-1 (dostęp 8 VII 2024 r.);

Biurowiec Villa Metro w Warszawie (dostęp 7 VII 2025 r.);

Cichocki J., Kamienica Zawiadowcy przy Puławskiej. Samotny przedwojenny budynek wśród biurowców. Jaką ma historię? (dostęp 7 VII 2025 r.);