Kurpianka w wielkim świecie: Wieś w mieście (4). Zapraszam do kolonii wsi Szopy Niemieckie (Mokotów, Warszawa)

To już czwarty wpis na temat wiejskiej historii Mokotowa. Opisałam już m.in. Szopy Niemieckie (KLIK), a dziś zapraszam Cię do kolonii tej wsi. Zachowało się tutaj wiele pozostałości dawnej struktury wiejskiej. Ruszamy na ul. Bandoski i Jaworowską. Dobrej lektury!

Obszar, o którym dziś opowiem, jeszcze na przełomie XIX i XX w. pozbawiony był zabudowań. Na planie miasta z tego okresu widzimy jedynie wydzielone działki. W literaturze najczęściej można znaleźć informację, że przy dzisiejszej ul. Bandoski i Jaworowskiej znajdowały się pola uprawne przynależne kolonistom z Szop Niemieckich. Włodzimierz Zgliński zaś tak określił ich granice: „Koloniści niemieccy mieli również gospodarstwa ogrodnicze pod Skarpą Wiślaną w rejonie ulic Piaseczyńskiej, Jaworowskiej, Sobieskiego i Idzikowskiego”. Czemu aż tutaj, tak daleko od wsi? Trudno powiedzieć.

Teren późniejszych ulic Bandoski i Jaworowskiej na przełomie XIX i XX w. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1900–1901 i można przybliżyć).

W aktach metrykalnych znalazłam jeden ślad dotyczący kolonii wsi Szopy Niemieckie. Oto akt zgonu dziewiętnastoletniej Elżbiety Kall, która zmarła podczas pobytu w kolonii Szopskiej. Chyba jednak bardziej prawdopodobne, że chodzi po prostu o Szopy Niemieckie jako o kolonię wsi Szopy Polskie.

W okresie międzywojennym na omawianym terenie zaczęły się pojawiać zabudowania. Mamy spis mieszkanek i mieszkańców ul. Piaseczyńskiej i Jaworowskiej z 1939 r. Wiemy też, że przy ul. Jaworowskiej 27/2 mieszkała Krystyna Helena Brzezińska. Jej ojciec był wojskowym. Pracował w kasynie oficerskim. Brzezińska uczęszczała do internatu przy ul. Idzikowskiego.

Źródło: Księga adresowo-gospodarcza miasta stołecznego Warszawy, cz. 3 e: Spis właścicieli domów w mieście stołecznym Warszawie, Warszawa 1939.

Teren późniejszych ulic Bandoski i Jaworowskiej w 1935 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1935 i można przybliżyć).

Teren późniejszych ulic Bandoski i Jaworowskiej w 1936 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1936 i można przybliżyć).

Teren kolonii wsi Szopy Niemieckie (ul. Bandoski i Jaworowska oraz okolice) na planie z 1936 r. nałożony na współczesne zdjęcie lotnicze (2022 r.). Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Na mapach z okresu międzywojennego omawiany obszar czasem błędnie nazywano Szopami Polskimi. Wynikało to zapewne z tego, że granice między Szopami Polskimi, Szopami Niemieckimi i Potokiem nie są takie proste jak by się wydawało. Tereny przynależne do tych wsi czasem się przeplatały. Pracuję nad mapą, która pokaże dawne podziały na współczesnej siatce ulic. Niedługo zaprezentuję efekt.

Przejrzenie map może dać inne ciekawe informacje, np. taką, że na terenie kolonii, jak się wydaje, planowano nową ulicę – Konopelską. Czy jeśli nazwa Jaworowskiej może pochodzić od jawora, to czy Konopelska miała być tak nazwana od... konopi?Warto jeszcze dopowiedzieć, co też wynika z poniższej mapy, że kolonia wsi Szopy Niemieckie podlegała pod XX komisariat policji przeciwnie do Szop Niemieckich, które podlegały pod komisariat XVI.

Plan Warszawy z 1935 r. Źródło (dostęp 12 VII 2023 r.).

Nazwa Ksawerów, umieszczana na mapach od lat 30. XX w., stopniowo wypierała nazwę Szopy Niemieckie. Niemniej na niektórych mapach nazwę Szopy Niemieckie nanoszono tylko na teren ul. Jaworowskiej i Bandoski (przykład takich map poniżej). Z czasem Ksawerów zaczął zmieniać charakter na bardziej miejski, a kolonia Szop Niemieckich pozostała wiejska. W 1936 r. osoba o inicjałach K.S. tak pisała w gazecie „Dobry Wieczór! Kurjer Czerwony”: chciałbym zwrócić uwagę na ul. Jaworowską. W jej cuchnących rowach i błocie bawi się dzieciarnia, nabawiając się krzywicy i artretyzmu, w nocy zaś można tu nogi połamać, a to dzięki egipskim ciemnościom.

Źródło: Plan Wielkiej Warszawy, 1937 r.

Źródło (dostęp 11 VII 2023 r.).

Dawnej kolonii wsi Szopy Niemieckie nie ominęły wydarzenia drugowojenne. Wiemy, że pułk Armii Krajowej „Baszta” operujący na omawianym terenie w nocy z 20 na 21 VIII 1944 r. zauważył niemiecką kolumnę samochodową, która posuwała się wzdłuż skarpy ulicami Piaseczyńską i Jaśminową z północy na południe. Oddział powstańczy zaatakował kolumnę w okolicach Królikarni i zadał Niemcom poważne straty.

Źródło: L.M. Bartelski, Mokotów. Warszawskie Termopile 1944. Przewodnik historyczny po miejscach walki i pamięci czasu okupacji i Powstania Warszawskiego, oprac. J. Powałkiewicz, Warszawa 2004.

Zasięg powstania na Mokotowie w dniach 20–25 VIII 1944 r. Rys. Józef Rokicki „Karol”. Źródło: Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 187.

Adam Bieńkowski „Żołądź” z pułku AK „Baszta” wspominał: broniliśmy skarpy, wzdłuż skarpy na wysokości obecnego stadionu „Warszawianki”. Mieliśmy pokopane jakieś rowki, jakieś dołki i żeśmy mieli swoje stanowiska. (...) Niemcy już w tym czasie zajęli cały Dolny Mokotów, tak że byli już poniżej skarpy na ulicy Piaseczyńskiej. Byliśmy bierni, bo małe szanse są na to, żeby Niemcom coś zrobić, natomiast Niemcy ostrzeliwali nas, tak że lepiej było łba nie wychylać z tych dołków. Takie może śmieszne zdarzenie, że koledzy, którzy stali i się nie chowali, rozmawiali ze sobą, a seria między nimi przeleciała. Jeden miał obydwie wargi ranne, przeleciał mu pocisk po wargach. Na tej skarpie, jak żeśmy jej bronili, miał miejsce przelot samolotów alianckich, chyba amerykańskich. To było przeżycie cholerne, bo nadleciały te samoloty z północnego zachodu, znad Śródmieścia i zaczęły pojawiać się spadochrony. Radocha jak cholera, bo desant. Niemcy po tych spadochronach otworzyli ogień, straszne rzeczy działy się w górze, potem żeśmy się zorientowali dopiero, że to nie desant. Nie lecieli specjalnie wysoko, ale na tyle wysoko, że po rozwinięciu spadochronu trudno było ocenić, co to jest, czy to człowiek, czy co innego. Okazało się, że to był zrzut z zaopatrzeniem, ale tych maszyn było chyba… teraz oceniają, że dwieście ileś było i chyba tyle ich było. Niestety większość tego zrzutu... a jeszcze wiaterek korzystny był dla Niemców, że to wszystko poleciało na stronę niemiecką. (...) To już był wrzesień, bo zaraz potem byliśmy na skarpie, a na skarpie miał miejsce zrzut, a to był już chyba 22 [września]. To były już ostatnie chwile powstania. Kilka dni później Mokotów padł. W 1945 r. omawiany obszar nie był tak bardzo zniszczony jak inne części Mokotowa.

Cywilne ofiary powstania warszawskiego z terenu ul. Jaworowskiej. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej w 1945 w. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1945 i można przybliżyć).

Nazwę ul. Jaworowskiej nadano oficjalnie w 1954 r., a ul. Bandoski – prawdopodobnie w 1960 r., choć obie funkcjonowały już wcześniej. Pojawiają się na planach i spisach adresowych z okresu międzywojennego.

Fot. Ewa Rapca, kwiecień 2016 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Ul. Bandoski. Fot. Ewa Rapca, 2020–2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Po II wojnie światowej przy ul. Bandoski i Jaworowskiej powstawała nowa zabudowa: murowane niewielkie domy jednorodzinne. Pełno tu było zieleni, w pobliżu wypasały się krowy. Poczuć się można było jak na wsi.

Umacnianie skarpy na Mokotowie, w tle ul. Piaseczyńska, 1947 r. Fot. Stefan Rassalski. Źródło: NAC (dostęp 1 V 2023 r.).

Widok ze skarpy warszawskiej (ul. Bielawska) na ul. Piaseczyńską, Bandoski i Jaworowską, połowa lat 50. XX w. Fot. Tadeusz Niemczyk. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Królikarnia z ul. Piaseczyńskiej. Przed pałacem widoczna skocznia, 1957 r. Źródło (dostęp 5 VII 2023 r.).

Północna strona zabudowań przy ul. Piaseczyńskiej 58. Fot. Zbigniew Dłubak. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Skarpa warszawska w pobliżu ul. Piaseczyńskiej (dziś ścieżka ta prowadzi z parku Arkadia w górę skarpy, w stronę ul. Bielawskiej), 1950–1962 r. Fot. Zbigniew Dłubak. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Widok ze skarpy na ul. Piaseczyńską, po lewej widoczny fragment stadionu KS „Warszawianka”, przed 1967 r. Fot. Jerzy Troszczyński. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

Władysława Starosta z Michałowskich z wnukiem Tomaszem Marcinkowskim na skarpie warszawskiej pomiędzy terenem KS „Warszawianka” a Parkiem Arkadia. Przez środek zdjęcia biegnie ul. Piaseczyńska i ogródki działkowe, na dalszym planie tle SP 272 oraz bloku przy ul. Piwarskiego, 1968 r. Zbiory Tomasza Marcinkowskiego. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Okolice ul. Piaseczyńskiej, w tle KS „Warszawianka”, 1985–1987 r. Zbiory Ireneusza Sacka. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Agata Wiśniewska z krową, w tle ul. Piaseczyńska, 1984–1986 r. Zbiory Agaty Wiśniewskiej. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Zbieg ul. Piaseczyńskiej i Bandoski, ok. 1977 r. Fot. Jerzy Szamborski. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Na terenie działek należących do Szop Niemieckich w 1964 r. założono Rodzinne Ogródki Działkowe „Warszawianka” (7 ha = 178 działek). W sąsiedztwie, na obszarze między ul. Piaseczyńską, Idzikowskiego i Sobieskiego, znajduje się jeszcze 7 kompleksów ROD: „Sobieskiego” z 1950 r. (pow. 12 ha = 270 działek), „Piwonia” z 1952 r. (pow. 2,29 ha = 71 działek), „Stolica” z 1953 r. (4,34 ha = 98 działek), „Arkadia” z 1953 r. (9,25 ha = 177 działek), „Idzikowskiego” z 1953 r. (6,65 ha = 151 działek), „Energomontaż Północ” z 1953 r. (pow. 2,68 ha = 116 działek) i „Pod Skarpą” z 1955 r. o (4,2 ha = 103 działki). Jak widać z tego zestawienia, ROD „Warszawianka” jest najmłodszy.

Ul. Bandoski i Jaworowska na dole zdjęcia, powyżej ogródki działkowe, 2015 r. Fot. Andrzej Bogacz. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

Ul. Bandoski i Jaworowska w dolnym lewym rogu zdjęcia, powyżej ogródki działkowe, 2015 r. Fot. Andrzej Bogacz. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

W latach 70. XX w. tereny przy ul. Bandoski i ul. Jaworowskiej określano jako „tereny zabudowy mieszkalnej niskiej, ekstensywnej”. Obszar ten miał stać się zielonym zagłębiem stolicy, o czym informują plany zamieszczone w 1982 r. w monografii Mokotowa.

Źródło: Dzieje Mokotowa, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Ż. Komarowa, H. Rostkowska, Warszawa 1972.

Zdjęcia lotnicze, które publikuję poniżej, uwidaczniają zmiany, o których napisałam. Ciekawostką jest to, że duża część akcji książki Marty Tomaszewskiej Gdzie jest wujek Tomek? (Nasza Księgarnia 1990) dzieje się przy ul. Bandoski i Jaworowskiej.

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 1976–1977 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1976–1977 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 1987 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1987 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 1990–1994 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 1990–1994 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2005 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2005 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2008 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2008 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2010 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2010 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2011 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2011 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2012 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2012 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2013 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2013 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2014 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2014 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2015 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2015 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2016 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2016 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2017 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2017 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2018 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2018 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2019 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2019 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2020 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2020 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2021 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2021 i można przybliżyć).

Teren ulic Bandoski i Jaworowskiej oraz ogródków działkowych w 2022 r. Źródło (po prawej u góry wybrać zdjęcia, następnie 2022 i można przybliżyć).

Współcześnie ul. Bandoski i Jaworowska to miejsce kontrastów: są i zamieszkane murowane domy, są nowe inwestycje, są i liczne rudery, rozpadające się budynki. Jest dużo zieleni.

Ul. Piaseczyńska 54. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

Posesja bliżej alejki parkowej niż ul. Piaseczyńskiej, w 2018 r dom już nie istniał. Fot. Grazus. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Ul. Bandoski. Fot. bonczek_hydroforgroup, 14 VIII 2018 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Fot. Ewa Rapca. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Ul. Jaworowska. Fot. bonczek_hydroforgroup, 14 VIII 2018 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Ul. Jaworowska, jeden z opuszczonych domów. Fot. bonczek_hydroforgroup, 14 VIII 2018 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Grazus. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Ul. Jaworowska. Fot. Ewa Rapca. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Grazus. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Ul. Jaworowska, maj 2021 r. Fot. Ewa Rapca. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Kolonia wsi Szopy Niemieckie przy ul. Bandoski i Jaworowskiej, 2013 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Ewa Rapca, kwiecień 2016 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Ewa Rapca, styczeń 2017 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Ewa Rapca, marzec 2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Ul. Jaworowska. Fot. Ewa Rapca. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Kolonia wsi Szopy Niemieckie. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Ul. Bandoski. Fot. Ewa Rapca, 2020–2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Na omawianym terenie zachodzą niewielkie zmiany. Powstają nowe budynki. Wiemy też, że zaplanowano przekształcenie w park ROD: „Stolica”, „Pod Skarpą”, „Idzikowskiego”, „Sobieskiego”, „Arkadia” i „Warszawianka”.

Budynek na rogu ul. Piaseczyńskiej i Bandoski (posesja przy ul. Piaseczyńskiej 54), zdjęcie lotnicze z 2020 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Budynek na rogu ul. Piaseczyńskiej i Bandoski (posesja przy ul. Piaseczyńskiej 54), zdjęcie lotnicze z 2021 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Budowa domu przy ul. Piaseczyńskiej 54. Fot. Ewa Rapca, marzec 2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Budowa domu przy ul. Piaseczyńskiej 54. Fot. bonczek_hydroforgroup, 25 IV 2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Budowa domu przy ul. Piaseczyńskiej 54. Fot. bonczek_hydroforgroup, 31 V 2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Budowa domu przy ul. Piaseczyńskiej 54. Fot. bonczek_hydroforgroup, 3 XI 2022 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Budynek na rogu ul. Piaseczyńskiej i Bandoski (posesja przy ul. Piaseczyńskiej 54), zdjęcie lotnicze z 2021 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Ul. Bandoski. Fot. Ewa Rapca, 2020–2021 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Ul. Bandoski 27. Fot. bonczek_hydroforgroup, 4 VI 2017 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

W tym odcinku mokotowskiej serii bardziej grałam obrazem niż opisem. Dlatego jeśli jesteś w stanie uzupełnić ten artykuł, proszę o kontakt.

Bibliografia

I. Źródła

A. Relacje, wspomnienia

Archiwum Historii Mówionej Powstania Warszawskiego, relacja Adama Bieńkowskiego (dostęp 1 VII 2023 r.).

B. Prasa

K.S., Kolonja lotnicza zgłasza swe żale, „Dobry Wieczór! Kurjer Czerwony”, 15 [7] (1936), 238, s. 7.

II. Opracowania

Appendix do Mokotowskiego przewodnika literackiego – utwory z mokotowskimi wątkami przegapione przez autora, odnotowane między październikiem 2019 a lutym 2020 r. (dostęp 2 V 2023 r.);

Bandoski (dostęp 1 V 2023 r.);

Grazus, Osadnictwo niemieckie wzdłuż ul. Puławskiej (cz. 1) – Szopy Niemieckie (dostęp 10 IV 2023 r.);

Jaworowska (dostęp 1 V 2023 r.);

Kamiński Stanisław, Zarys historii pułku Armii Krajowej „Baszta”, [w:] Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 23–112;

Kasprzycki J., Warszawa sprzed lat (1990–1939), Warszawa 1989;

Kolonia Szopy Niemieckie – ul. Jaworowska i ul. Bandoski (dostęp 28 IV 2023 r.);

Kraina pustostanów czyli kolonia Szop Niemieckich? (dostęp 26 VI 2023 r.);

Ksawerów (Warszawa) (dostęp 27 VI 2023 r.);

ROD okolice ul. Sobieskiego (dostęp 26 VI 2023 r.);

Szymański M., Tajemnicze Miasto. Spacery po Warszawie, cz. 8: Stary Mokotów, Warszawa 2018;

Tenże, Tajemnicze Miasto. Spacery po Warszawie, cz. 9: Dzielnica Mokotów: Od Siekierek po Wyględów, Warszawa 2019;

Zgliński W., Kształtowanie się strefy żywicielskiej aglomeracji warszawskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1994.

Do następnego!