Źródło: „Dziennik Warszawski”, 1865, 116 + dod., s. 11.

W październiku i listopadzie 2020 r. zainteresowałam się przeszłością dzielnicy, w której mieszkam od 2015 r. Odkryłam wiejską historię Mokotowa. Postanowiłam się nią podzielić na blogu, by nie zniknęła w czeluściach mojego komputera, a ujrzała światło dzienne. Udało mi się bowiem odnaleźć sporo ciekawych relacji. Ostatnio opisałam Szopy Polskie (KLIK), a dziś zapraszam Cię do Szop Niemieckich. Dobrej lektury!

O przeszłości wsi Szopy pisałam w pierwszej części cyklu linkowanej wyżej. Od XVII w. wieś należała do karmelitów bosych. Po 1793 r., kiedy stała się własnością rządową, na terenie folwarku o powierzchni 152 mórg władze pruskie osadziły niemieckich kolonistów. Tak powstały Szopy Niemieckie.

Plan Warszawy wraz z okolicami, I poł. XIX w. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Źródło: tzw. Mapa kwatermistrzostwa, I poł. XIX w.

Akcję werbunkową kolonistów początkowo prowadzili pruscy oficerowie. Później zajął się nią specjalny komisarz i nowo powstałe biuro. Kolonistom w Prusach Południowych, bo tak nazwano jednostkę administracyjną, do której przynależała Warszawa i okoliczne wsie, w tym Szopy, władze pruskie zapewniały ulgi i pomoc pieniężną. Każda osoba otrzymywała zwrot kosztów podróży (pół talara od mili), zwolnienie na kilka lat od podatków i służby wojskowej. Na podstawie wnoszonego na nowe miejsce zamieszkania majątku (należało bowiem nie tylko znać się na uprawie roli, ale i dać gwarancję dobrze prowadzonej gospodarki w postaci odpowiedniego dochodu)6 kolonistów podzielono na sześć kategorii. W I znaleźli się pracownicy dniówkowi i chałupnicy, którzy otrzymali 2-6 morgów ziemi, inwentarz żywy i narzędzia. Osiedlano ich głównie w domenach królewskich (chodziło o ręce do pracy w dużych majątkach), zakazano jednak budowania stodół i innych budynków gospodarczych oraz nie zgadzano się na powiększanie nadziałów ziemi. Osadnicy z II kategorii dostali 15–40 morgów, III – 3 łany, IV – 4 łany, V – 5 łanów, a VI – 6 łanów. Przydzielonym do kategorii III–VI przyznawano albo bezzwrotne zapomogi na budowę domu i budynków gospodarczych, albo nisko oprocentowane pożyczki. Władze pruskie chciały stworzyć duże gospodarstwa chłopskie i zapewnić ręce do pracy w domenach rządowych (dawniej królewszczyznach).

W latach 1805–1806 do Szop sprowadzono 20 rodzin głównie z Wirtembergii, Bawarii i Nadrenii-Palatynatu. Pierwsi przyjechali 20 III 1805 r. Oto lista osadników sprowadzonych do Szop:

Scholl Andreas
Knoedler Johannes George
Knoedler Andreas
Knebler Johannes Friedrich
Schilling Melchior
Klotz Johannes Jacob
Jung Phil Peter
Kaempf Michael
Bischoff Jacob
Held Jacob
Reinchardt Jacob
Fauser Jacob
Schussler Dionisus
Jacobi Johannes Andreas
Buck Johannes Michael
Schick Leonhardt
Diehl
Umgelter Jacob
Berer Christian
Fauser Johannes George.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Południowych, Dział V. Departement Warschau, Namentliches Verzeichnis der etablierten Kolonisten im Kammerdepartement Warscha [1793–1806], sygn. 90, s. 152.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Południowych, Dział V. Departement Warschau, Namentliches Verzeichnis der etablierten Kolonisten im Kammerdepartement Warscha [1793–1806], sygn. 90, s. 153.

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Południowych, Dział V. Departement Warschau, Namentliches Verzeichnis der etablierten Kolonisten im Kammerdepartement Warscha [1793–1806], sygn. 90, s. 154.

Średnio w rodzinie było 5 osób. Np. Jakob Frauser przyjechał z żoną i ośmiorgiem dzieci. Z kolei Berhard Schick przyjechał tylko z żoną, a wszystkie dzieci przyszły na świat już w Szopach. Niemiecki historyk luteranizmu w Polsce Eduard Kneifel zaznaczył, że po 1807 r. przybyli szwabscy osadnicy z Besarabii (między Dniestrem a Prutem) i guberni chersońskiej (na południu Ukrainy).

Osadnikami byli głównie zamożni rolnicy, których zadaniem było zagospodarowanie tych terenów. Nie chodziło o germanizację ziem polskich, choć akcję kolonizacyjną prowadziły władze zaborcze. Przyjeżdżali też robotnicy najemni i rzemieślnicy. Gospodarstwa składały się z drewnianych domów krytych słomą i stodoły, chlewu i piwnicy w ziemi.

Odrys planu Królikarni (1806 r.), na południe od Królikarni zaznaczono grunta wsi Szopy, gdzie osiedlili się przybysze z Niemiec. Źródło: Teki Ciołka, sygn. TC-P-4951 (dostęp 6 IV 2024 r.).

Po 1819 r. koloniści mogli sprzedawać osady za zgodą Komisji Wojewódzkiej. Gospodarstwom nadano numery. Osada nr 1 znajdowała się tam, gdzie dziś są domy przy ul. Broniwoja, osada nr 2 – po północnej stronie ul. Ksawerów. Od 1835 r. należała do hrabiego Ludwika Załuskiego i jego żony Sabiny z Ciecierskich. Powstały tu dwa murowane domy sąsiadujące ze stajniami i wozownią. Oddzielało je brukowane podwórze. Przy południowej stronie ul. Ksawerów była osada nr 3. Należała kolejno do Jakuba Friedricha (ur. 1752), Michała i Jana Küblerów. Rodzina Küblerów (9 osób, w tym wspomniany Jakub z żoną i ich dzieci – mam spis dziesiątki, widocznie dwoje nie dotarło/nie przeżyło: Johann Georg, Maria Agnieszka, Michał, Regina, Katarzyna Barbara, Dorothea, Krystyna, Anna Maria, Jakub oraz Anna Maria) przyjechała z Wirtembergii w 1804 r.

Maria Kosicka zanotowała, że w aktach metrykalnych parafii pw. św. Katarzyny na Służewie z początku XIX w. można znaleźć ok. 100 urodzeń i zgonów oraz ok. 20 ślubów rocznie, które dotyczą osadników niemieckich. Wiemy też, że w pierwszych latach obecności kolonistów niemieckich w Szopach Niemieckich sołtysem był Andreas Jakob Scholl (1760–1813).

Niektórzy szybko się polonizowali, inni stanowili ewangelicką enklawę aż do 1939 r. Pojawiły się tu nazwiska: Frauser, Schick, Knoedler, Klotz, Haag, Ochman. W okresie międzywojennym notujemy też takie nazwiska: Belendorf, Bonder, Lehr, Schrot, Glesman, Szulc, Rundo. Niektóre nazwiska spolszczano, np. Klotz (np. urodzony w Szopach Niemieckich Jan Krzysztof Klotz, 1832–1872) na Kloc, Knoedel na Knedel, Bischoff na Biszof oraz Schick na Szyk. Szybciej asymilowali się osadnicy, którzy byli rzymskimi katolikami.

Zdarzały się wyjątkowe związki. Np. Wilhelmina pochodząca z Szop Niemieckich, spolonizowana Niemka, wyszła za mąż za rosyjskiego generała, Zachariasza Chińskiego. Oboje spoczywają na muzułmańskim cmentarzu tatarskim w Warszawie. Napisy na ich nagrobku są po polsku i łacinie.

Według Tabeli z 1827 r. Szopy Niemieckie liczyły 1 dom z 6 mieszkańcami. W 1865 r. we wsi Szopy Niemieckie mieszkało 295 osób (137 mężczyzn i 158 kobiet). Składało się na nie: 166 osób wyznania rzymskokatolickiego (76 mężczyzn i 90 kobiet), 112 osób wyznania ewangelickiego (52 mężczyzn i 60 kobiet) oraz 17 osób wyznania mojżeszowego (9 mężczyzn i 8 kobiet).

W 1869 r. opracowano zasady przyznawania ziemi osobom niewłościańskiego stanu we wsiach Szopy Polskie i Szopy Niemieckie. W 1905 r. w Szopach Niemieckich mieszkało 928 osób zajmujących 16 domów. W 1916 r. wieś włączono do Warszawy.

Źródło: Reprodukcja mapy niemieckiej z 1916 r. (dostęp 3 V 2023 r.).

Szopy Niemieckie na mapie z 1931 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Z czasem niektóre rodziny, które sprowadziły się do Szop Niemieckich, zmieniły miejsce zamieszkania. Tak było np. z Goethlami, którzy przenieśli się w rejon dzisiejszej ul. Odolańskiej oraz do kolonii Rakowiec (dziś ul. Mołdawska i Jasielska).

Szopy Niemieckie leżały głównie na terenie Ksawerowa i ograniczone były ulicami: Wielicką, Domaniewską, Okęcką, Ksawerów, Pęcherską (tu były ogrody mieszkańców Wielickiej) i Pyrską (ta ostatnia nie istnieje). W niektórych tekstach znajdziemy też informację, że do Szop Niemieckich zaliczono m.in. ul. Bukowińską. Opisałam ją w poście poświęconym Szopom Polskich.

Źródło: „Kurjer Warszawski”, 107 (1927), 240, s. 4.

Czasem jednak, i to widać na starych mapach, zupełnie mylono Szopy Polskie z Niemieckimi.

Źródło: Plan Wielkiej Warszawy z wymienieniem wszystkich ulic miasta, 1938/1939 r. (dostęp 3 V 2023 r.).

W I poł. XIX w. właścicielem gruntów na omawianym terenie został Ksawery Franciszek Pusłowski (1806–1874). Po skończeniu Collegium Nobilium podróżował po Europie. Tak zdobywał wiedze i doświadczenie (np. z zakresu chemii). W domu przy Alejach Ujazdowskich 16 urządził pracownię chemiczną, którą udostępnił studentom chemii Szkoły Głównej Warszawskiej. Posłował od szlachty z powiatu słonimskiego (tam się urodził). Ze względu na problemy zdrowotne nie był w stanie poświęcić się pracy w wiejskim gospodarstwie, więc został pominięty przy podziale majątku. Jednocześnie czuł potrzebę przebywania z dala od centrum miasta, dlatego w 1849 r. kupił od Michała Hieronima Radziwiłła Królikarnię i przyległe tereny. Pałac przekształcił w letnią rezydencję. Urządził tu bogatą w cenne woluminy bibliotekę. Kolekcjonował dzieła sztuki. Wraz z bratem Władysławem oraz Aleksandrem Przeździeckim i Aleksandrem Wambachem był współwłaścicielem Hotelu Europejskiego w Warszawie. Działał w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności (był jego wiceprezesem i prezesem). Należał do Towarzystwa Resursy Kupieckiej i Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim, był członkiem honorowym Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. W 1862 r. m.in. z Leopoldem Kronenbergiem założył spółkę budowy domów dla rzemieślników i robotników w Warszawie. Wspierał finansowo kościoły i organizacje społeczne. W latach 1853–1856 ufundował budowę kościoła Narodzenia NMP w Mokotowie (dziś kościół św. Michała Archanioła przy ul. Puławskiej w Warszawie). W 1856 r. został mianowany Kamerjunkrem Dworu Cesarskiego. Był szambelanem dworu rosyjskiego. W 1871 r. papież Pius IX nadał mu tytuł hrabiego rzymskiego. Od 1834 r. był żonaty ze swoją siostrą cioteczną, Julią Drucką-Lubecką (1811–1888). Nie mieli dzieci. Znaczną część majątku zapisał na cele charytatywne.

Ksawery Pusłowski. Źródło: T.W. Świątek, Mokotów przez wieki/Mokotów through centuries, Warszawa 2009.

Przy dzisiejszej ul. Ksawerów 13 zachował się dwór Ksawerego Pusłowskiego. Budynek powstał w 1840 r. na terenie folwarku Wierzbno. Architektem był Wojciech Bobiński.

Portyk dworu w Ksawerowie, lata trzydzieste XX w. Fot. Czesław Olszewski. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Nazwa Szopy Niemieckie na mapach pojawia się w latach 30. XIX w. Na niektórych mapach nazwę nanoszono na teren ul. Jaworowskiej i Bandoski (przykład takiej mapy poniżej). Obszar ten to kolonia wsi Szopy Niemieckie. Opisałam go w osobnym wpisie: KLIK. Z czasem teren dawnych Szop Niemieckich, który przemianowano na Ksawerów, zaczął zmieniać charakter na bardziej miejski, a kolonia Szop Niemieckich pozostała wiejska.

Źródło: Plan Wielkiej Warszawy, 1937 r. (dostęp 3 V 2023 r.).

Przy ul. Wielickiej, która stała się osią wsi Szopy Niemieckie, znaleźć można było wozownie, kramy i stragany osadników niemieckich. Sprzedawano tu głównie warzywa i kwiaty. Mieszkali tu uważani za największych ogrodniczych potentatów Glesmanowie, Haagowie, Ochmanowie. Jałoszyńscy, którzy trafili do Warszawy przed 1866 r., a w latach 80. XIX w. przeprowadzili się do Szop Niemieckich, mieli ogrody od Wielickiej do Pyrskiej oraz przy ul. Jaworowskiej (kolonia Szop Niemieckich, którą opisałam tutaj: KLIK).

Ewangeliccy mieszkańcy i mieszkanki Szop Niemieckich należeli do parafii św. Trójcy w Warszawie.

Spis młodzieży konfirmowanej w kościele ewangelicko-augsburskim w Warszawie z lat 1815–1850, AGAD, ZEA, sygn. 328 (dostęp 16 IV 2023 r.).

W 1843 r. osada nr 2 w Szopach Niemieckich została zajęta przez komornika. Na licytacji kupił ją właściciel sąsiedniej posesji nr 3 Karol Chrystian Scholtze (1772–1838). Rodzina przybyła do Polski w XVIII w. najprawdopodobniej z Saksonii. W 1854 r. Scholtze dokupił sąsiadującą z jego posesją od południa osadę nr 4 (dochodziła do dzisiejszej ul. Orkana).

Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny, sygn. 248-19.

Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny, sygn. 355-9.

Teren, którym dysponował, obejmował ok. 62 morgi. Scholtze przy ul. Nowolipki 33 prowadził fabrykę świec i mydła. We wrześniu 1838 r. ogłosił, że za kilka miesięcy zacznie sprzedawać stearynowe świece. Ruszył z końcem roku i był jednym z pierwszych lub nawet pierwszym producentem tego typu świec w Królestwie Polskich. Przeniósł produkcję do Szop Niemieckich. Jego syn, Karol Scholtze (1807–1895) zbudował nową fabrykę przy ul. Wielickiej. Park i dwór przy ul. Ksawerów, który w 1851 r. nabył Scholtze, otaczały sady owocowe. Pusłowscy przenieśli się do Królikarni.

Fabryka Scholtze'a na mapie z 1836–1860 r. Źródło (dostęp 13 VII 2023 r.).

Pierwsze zabudowania fabryczne wzniesiono w 1840 r. W 1857 r. fabryka zatrudniała 80 osób. Produkcja wynosiła 2 mln zł. Tadeusz Władysław Świątek podaje, nie wiadomo jednak, dla jakiego okresu, że w fabryce pracowało 95 robotników i kilkunastu majstrów. Na rosyjskim planie z ok. 1875 r. widać murowane i drewniane budynki przemysłowe oraz dwór z parkiem. Główny budynek fabryki stał na zachód od dworu, ale nie był z nim połączony. W 1883 r. stały tu: dom właściciela z przybudówką, „skrzydło”, fabryka świec, dwa budynki mydlarni, „dom dla parowych kotłów”, trzy domy dla robotników, stróżówka i dom dla ogrodnika. Plany z ok. 1910 r. wskazują 19 głównie murowanych obiektów o charakterze gospodarczym i przemysłowym. Stały na zachód od dworu, który był połączony z głównym bardzo długim i wąskim budynkiem fabrycznym. W latach 30. XX w. pisano, że to huta szklana. Czy projektantem budynku fabrycznego był zięć Karola Scholtze, architekt Adolf Werner, uczeń i pomocnik Henryka Marconiego? Czy rok 1840 na tympanonie dworu upamiętnia jego budowę czy założenie fabryki?

Fot. Tadeusz Przypkowski, 1935–1939 r. Źródło: Archiwum negatywów w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie (dostęp 3 V 2023 r.).

Dwór przy ul. Ksawerów w okresie międzywojennym. Źródło: Przedwojenny Mokotów. Najpiękniejsze fotografie, red. T. Pawłowski, Warszawa 2016.

Do 1889 r. fabrykę prowadzili synowie Karola Scholtze'a: Karol Jerzy i Wojciech Aleksander. Wiemy też, że inwestycją zarządzała wdowa po Karolu, Eleonora ze Schwartzów (1845–1924). Pomagała jej brat Fryderyk Schwartz (1841–1927). Później fabrykę nabył Gustaw Stürmer (Struermer, 1839–1902). Karol Scholtze był również cenionym i nagradzanym ogrodnikiem.

Źródło: Sprawozdanie Komitetu Pierwszej Wystawy Rolniczej w Królestwie Polskiem odbytej w Łowiczu w dniach 9/21, 10/222, 11/23 i 12/24 Września 1858 r., s. 683.

Źródło: Sprawozdanie Drugiej Wystawy Rolniczej w Królestwie Polskiem odbytej w Łowiczu w dniach 7/19, 8/20, 9/21, 10/222 i 11/23 Września 1859 roku, s. 199 (dostęp 3 V 2023 r.).

Przy ul. Wielickiej 45, w pobliżu sadów owocowych, do 2004 r. stała XIX-wieczna czynszówka z mieszkaniami dla pracowników fabryki, jedna z trzech wymienianych w 1883 r. Obok mieściła się szkoła utrzymywana przez kolonistów niemieckich. Była to prawdopodobnie pierwsza szkoła na Mokotowie. W 1820 r. nauczycielem był Stefan Staszewski, następnie Jan de Toux de Salvert, o którym więcej napisałam tutaj: KLIK.

Czynszówka przy ul. Wielickiej. Źródło: E. Pustoła-Kozłowska, Prawdziwa historia dworu na Ksawerowie, „Spotkania z Zabytkami”, 2001, 3, s. 27.

Czynszówka dla robotników fabryka Scholtze'ów. Źródło: T.W. Świątek, Mokotów przez wieki/Mokotów through centuries, Warszawa 2009, s. 165 (w książce błędnie jako szkoła w Szopach Niemieckich).

Królikarnia, w głębi po lewej czynszówka przy ul. Wielickiej/Ksawerów, lata 20.–30. XX w. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Mamy ciekawą relację o tym, jak „wielka historia” zawitała do Szop Niemieckich. W dniu wybuchu powstania listopadowego, 30 XI 1830 r., kiedy 1 szwadron Pułku Strzelców Konnych Gwardii dowodzony przez płk. Józefa Millera został ostrzelany przez powstańców z dwóch armat nabitych kamieniami i zawrócił na rogatki mokotowskie przy dzisiejszym placu Unii Lubelskiej, wielki książę Konstanty rozkazał kawalerii wymarsz w pole. Żołnierze mieli zająć pozycje między Królikarnią a Kolonią Niemców (Szopami Niemieckimi). Dopiero wieczorem podchorążowie (od ok. 70 lub 100) na prośbę ppłk. Czarnomskiego zostali zakwaterowani w domach niemieckich kolonistów. W czterech budynkach w Szopach Niemieckich przetrzymywano więźniów – obywateli, akademików i rzemieślników aresztowanych w czasie nocy listopadowej. Było ich ok. 1 tys. Podobno zaopiekowali się nimi mieli podchorążowie jazdy. Użyczyli resztowanym jedzenia. O wydarzeniach tych wiemy ze wspomnień Erazma Rozwadowskiego.

Plan umocnień Warszawy w 1830 r. Widoczne umocnienia na wysokości Królikarni. Źródło: W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831: Atlas, Warszawa 1930, szkic nr 39.

Źródło: Zur Erstürmung von Warschau am 6ten und 7ten September 1831, [1831] (dostęp 3 V 2023 r.).

W II poł. XIX w. większość zabudowy Szop Niemieckich była drewniana. Nic dziwnego, że Henryk Sienkiewicz, ubolewając nad stanem ochrony przeciwpożarowej, odnotował pogorzel w okolicy: Oto spalił się Międzyrzec, spaliła się Libertowa Wola, spaliły się Szopy Niemieckie, spaliły się roku zeszłego Siedlce, spalił się Opatów i Bóg wie co się nie spaliło, a jeżeli tak dłużej potrwa, spali się na pewno jeszcze niejedno miasteczko, niejedna wioska, niejeden dziesiątek tysięcy rubli pójdzie z dymem, z czego nie może być nawet i tej pociechy, że zmądrzejecie po szkodzie.

Społeczność Szop Niemieckich rozrastała się. Na początku XX w. wyznawcy luteranizmu i kalwinizmu mieszkający na terenie Warszawy oraz koloniści z Szop Niemieckich zaczęli starać się o założenie cmentarza. W 1902 r. w podwarszawskich Powązkach zakupiono ziemię. Sprzedawcą był młynarz J. Błażejczyk. Po II wojnie światowej i migracjach powojennych (potomkowie i potomkinie osadników niemieckich wyjechali w obawie przed zemstą ze strony ludności polskiej i Armii Czerwonej, podążając za ewakuującymi się wojskami niemieckimi) liczebność społeczności protestanckiej zmniejszyła się. Nowy cmentarz nie był potrzebny.

W 1851 r. Ksawery Pusłowski nadał Instytutowi Moralnej Poprawy Dzieci (pierwotnie: Instytut Moralnie Zaniedbanych Dzieci, zakład wychowawczy dla trudnej młodzieży) tereny rolniczo-ogrodnicze z zamiarem, aby w przyszłości wychowańcy mogli się uczyć ogrodnictwa, warzywnictwa i pszczelarstwa, jak zaznaczył autor monografii instytutu, Franciszek Walkiewicz. Nadanie wyniosło 49 morgi. Dziś to obszar Skweru AK „Granat” oraz teren zajmowany przez Komendę Główną Policji Państwowej. Na cześć ofiarodawcy grunta nazwano Ksawerowem i dzięki finansowemu wsparciu Warszawskiej Rady Miejskiej Dobroczynności Publicznej zamieniono na śliczny ogród oparkaniony w połowie, pobudowano dom mieszkalny, budynki gospodarskie i trephaus. W 1874 r. tak pisano o tym terenie: W roku ubiegłym wykończoną została osobna kolonja wprost Królikarni (...), w której wśród ogrodu w części owocowego a w części warzywnego, otoczonego sztachetami i parkanem stoi dom mieszkalny przeznaczony na pomieszczenie 16 wychowańców Instytutu poświęcających się ogrodownictwu, rolnictwu i rzemiosłom. Jest to rodzaj Osady Rolnej, obok bowiem ogrodu jest i rola do uprawy. Wychowankowie instytutu pochodzili z grupy włóczęgów i dzieci rozpuszczonych. Z powodu braku środków na utrzymanie internatu ziemię wydzierżawiono. W 1898 r. dzierżawcą był Żyd Moszek Jeleń. Za dzierżawę płacił ponad 1200 rubli.

Źródło: „Dziennik Warszawski”, 1865, 116 + dod., s. 11.

W końcu XIX w. prezes Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, książę Michał Piotr Radziwiłł, proponował, że najlepszym rozwiązaniem problemu włóczęgostwa i bezdomności jest pomieszczenie ich [bezdomnych i włóczęgów – przyp. M.W.K.] w kolonji „Ksawerów”, gdzieby mogli się nauczyć uczciwie na chleb pracować? Prawda, że na to trzeba kapitału dla zapewnienia wyżywienia umieszczonym, jako też i postawienia kolonji w stanie odpowiednim do mających się prowadzić wykładów, oraz, jak zwykle po długoletniej dzierżawie, restauracyi zabudowań. Gdyby zarząd instytutu posiadał na ten cel około rs. 20,000, mógłby pomieścić do 100 wychowańców w kolonji „Ksawerów”, a także powiększyć liczbę wychowańców w istniejącym już zakładzie do 100 chłopców. Pomysłu nie zrealizowano.

Nazwa Ksawerów pojawiała się na mapach dopiero w latach 30. XX w. Stopniowo wypierała nazwę Szopy Niemieckie. Na ścianie kamienicy przy al. Niepodległości 32/34 znaleźć można tabliczkę z wytłumaczeniem nazwy ul. Ksawerów.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Grunt zwany Ksawerowem nadany przez K. Pusłowskiemu Instytutowi Moralnej Poprawy Dzieci: plan miasta z 1939 r. na zdjęciu lotniczym z 1935 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

W 1926 r., wobec planów stworzenia na terenie Szop Niemieckich willowej dzielnicy Warszawy, potomkowie i potomkinie Scholtze'ów z rodzin Wernerów, Schoenfeldów, Heniszów i Paternowskich, podzielili pofabryczną nieruchomość na 35 działek. Było to możliwe, ponieważ fabryka przestała działa. Parcela nr 27 wraz z dworem stała się własnością Anieli z Scholtzów Wilhelmowej Dillenius. Parceli nadano adres Wielicka 33. W 1940 r. od strony ul. Ksawerów wydzielono dwie działki, co zamknęło dojazd do dworu. Zaplanowano wytyczenie ścieżki na tyłach budynku i parceli z dworem nadano adres ul. Ksawerów 13B. Dotychczasowa elewacja frontowa z portykiem miała stać się tylną. W 1940 r. inż. Kazimierz Białkowski opracował plan przebudowy dworu, ale nie zrealizowano pomysłu nadbudowy dworu o piętro.

Miejsce połączenia dworu z budynkiem obok, 2012 r. Fot. Krysiul, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

W Szopach Niemieckich mieszkał Józef Faryna (1886–1943), po którym została willa przy ul. Domaniewskiej 14 (wówczas nr 8). Faryna był właścicielem zakładu ogrodniczego i kwiaciarni Celosia przy ul. Mokotowskiej 12, w Domu Metodystów przy placu Zbawiciela. Prowadził kwiaciarnię w latach 1919–1943. Z żoną Jadwigą z Wolskich (1890–1973) miał synów Tadeusza i Jerzego. Rodzina przeprowadziła się na ul. Domaniewską z Alei Jerozolimskich 79.

Bilet miesięczny jednoliniowy z 1943 r. należący do Józefa Faryny. Zbiory rodziny Farynów. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Legitymacja Związku Ogrodniczego należąca do Józefa Faryny, 1941 r. Zbiory rodziny Farynów. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Dom przy ul. Domaniewskiej, zbudowany w 1932–1933 r., wraz z ogrodem został wpisany do rejestru zabytków (nr rej. 1222 z 14 IIII 1983 r.). Była to jedna z najwcześniejszych inwestycji przy ul. Domaniewskiej. Jak pisała wnuczka Józefa i Jadwigi Farynów, Maria Kosicka, „Wokół rozciągały się pola, za domem było gospodarstwo rolne należące do dziedzica Łapińskiego, naprzeciwko stał jedyny większy dom w okolicy własność rodziny ogrodnika Andrzeja Gałeckiego [pisałam o nim w artykule o Nowym Sadzie: KLIK – przyp. M.W.K.]. Domaniewska była krótką wybrukowaną kocimi łbami uliczką, a tramwaj dochodził tylko do Wierzbna”.

Lokalizacja domu Farynów na planie Warszawy z 1931 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Dom Farynów w 1933 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Rys. Adam Konopacki, marzec 1986 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Dom o powierzchni ok. 450 m kw. zachował się do dziś. Posesja o powierzchni ok. 1300 m kw. ogrodzona jest wysokim ceglanym murem. Jednak od 1989 r. posesja nie należy już do rodziny Farynów. Została sprzedana.

Domaniewska 14. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Autorem projektu budynku był architekt Józef Olczak (1886–1945). Może inspirował się Milusinem Piłsudskiego, bo półkolisty kolumnowy ganek podtrzymujący balkon piętra w obu budynkach wygląda podobnie. Dom Józefa Faryny ma trójosiową fasadę z pozornym ryzalitem. Na parterze mamy wejście z półkolistym gankiem z kolumnami. Balustrada półkolistego balkonu piętra wykonana jest z cementowych tralek. Wyjście na balkon przebito w wystawce zwieńczonej trójkątnym naczółkiem z półkolistym okienkiem. W centrum elewacji bocznej zachodniej widzimy wyjście, a na piętrze dwa okna ze szprosowaniem. Na przeciwległej szczytowej elewacji na piętrze mamy pojedyncze okno. Tylna elewacja jest taka sama jak frontowa, ale bez ganku. Willę otacza geometryczny ogród. Blisko wejścia na działkę zaplanowano okrągły klomb, który z obu stron otoczony był alejkami. Natomiast wnętrze, urządzone przez panią domu, „było umeblowane stylowymi meblami, wisiały cenne obrazy. W salonie zachwycał kominek z granatowych kafli. (...) Dom był dość zimny, a w późniejszych czasach także wilgotny. Bardzo trudno było ogrzać wielkie (największy miał 30 m kw.) i wysokie (3,3 m) pokoje, tym bardziej, że nie zainstalowano centralnego ogrzewania, a jedynie postawiono tradycyjne piece kaflowe” – pisała Maria Kosicka.

Dom Farynów w 1970 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Dom Farynów w 1985 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Fot. Adam Konopacki, marzec 1986 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Willa Farynów. Źródło: J. Kasprzycki, Warszawa sprzed lat (1990–1939), Warszawa 1989.

Willa od tyłu. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Przez jakiś czas po II wojnie światowej kwiaciarnię Farynów prowadziła Jadwiga Faryna. Jej syn Tadeusz został chirurgiem traumatologiem dziecięcym. Poślubił Marię Kobuszewską, siostrę Jana, znanego aktora.

Zaświadczenie o zatrudnieniu Tadeusz Faryny w kwiaciarni rodziców, 1944 r. Zbiory Marii Kobuszewskiej-Faryny. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Grobowiec Farynów na Starych Powązkach. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Przy Wielickiej 29 zachował się dom z ok. 1930 r., przedwojenna piwiarnia. Jakub Lafer był właścicielem Wytwórni Tasiem Gumowych B-cia Lafery Taśmy gumowe, która mieściła się pod tym adresem. W 1949 r. firma została upaństwowiona. Na budynku zachowała się prawie już nieczytelna tabliczka, na której napisane było: Komisariat XVI / Ul. Wielicka / No 29 212 / ... / Małż. .... Lafery [212 to numer hipoteczny – przyp. M.W.K.]. Klatki schodowe są wyłożone terakotą sprzed 1939 r. Na strychu jest suszarnia. Na ścianie budynku wisi kapliczka skrzynkowa.

Ul. Wielicka 29. Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Ul. Wielicka 29 (detale), 2020 r. Fot. Ewa Rąpca. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Przed II wojną światową ul. Wężyka była, jak pisał Jerzy Kasprzycki, „porządnie zabrukowana (wprawdzie tylko 'końskimi łbami'), z chodnikami (wprawdzie tylko po jednej stronie), z latarniami typu 'pastorał', które wieczorami wytrwale oświetlały zagony ziemniaków, łany zboża i tabliczki z nazwami ulic zaledwie zarysowanych – Ślizgowcowej, Filona, Sportowej, Broniwoja, Bieżanowskiej”. Obszar ulicy Okęckiej z przecznicami (Filona, Ślizgowcowa, Rzewuskiego, Sportowa) nazywano Glesmanówką, odwołując się do nazwiska pierwotnego właściciela tego terenu, lub Marysinkiem czy Wandusinem, przywołując imiona, które darzyli sympatią nabywcy parcelowanych działek. Jeszcze w 1944 r. przy ul. Pyrskiej znaleźć można było „pojedyncze, z pozoru dostatnie gospodarstwa wiejskie, oddzielone wielkim polem uprawnym od napierających zewsząd kolonii willowych z kierunku ulic Bachmackiej, Baboszewskiej, Naruszewicza i (...) Wężyka”. Ta ostatnia, „zdążając na umówione od lat spotkanie z ulicą Pyrską, nigdy właściwie nie osiągnęła celu, w końcu zmarnotrawiła siły wśród niewybrednych przygód z różnymi ścieżkami, dróżkami, miedzami, wśród chabrów, maków i polnego rumianku”.

Kasprzycki zaznaczył: „Przy końcu lat dwudziestych ceny gruntów były stosunkowo niskie na terenie tak peryferyjnym: za 1 łokieć kwadratowy brał Glessmann gotówką 25 gr. Nabywcy wywodzili się z różnych warstw społecznych – i urządzali się zgodnie ze swymi gustami, obyczajami, możliwościami. Zaczynali od obsadzania parceli zielenią, drzewami owocowymi i krzewami ozdobnymi, truskawkami i porzeczkami w oczekiwaniu dogodnej sytuacji finansowej, aby się pobudować. Jedni stawiali solidne dworki, inni – nowoczesne wille w stylu funkcjonalnym, jeszcze inni – parterowe bungalowy, pomysłowo wtopione w fantazyjną oprawę roślinną.

Parcelacja działek nie była całościowa: „Tu, na peryferiach, właściciele gospodarstw, małych folwarczków, ogrodów i sadów stopniowo okrawali swoje nieruchomości, wycinając z obrzeży nieduże działki. Starali się jak najdłużej – dopóki to było możliwe – zachować jądro dawnej posiadłości, budynki mieszkalne i gospodarcze, studnię, dojazd. Dlatego też nabywcy tych działek wznosili na nich funkcjonalne wille często tuż obok chlewików i obór za płotem. (...) Potrzeby finansowe, nacisk podatków miejskich, rosnące koszty niezbędnych inwestycji zmuszały jednak do nieustannego pomniejszania tej 'strefy ochronnej'. (...) Jeszcze nie było nawet zarysu dalszego ciągu ulicy Woronicza, a już – wśród plantacji kapusty i pomidorów – nagryzmolono jej nazwę na kawałku deski, wetkniętej obok świeżego wykopu fundamentowego”.

Jak zaznaczył Kasprzycki, „Nie ma śladu po ulicy Rzewuskiego, Ślizgowcowej, Pyrskiej, pozostały tylko resztki po ulicach Sportowej, Filona, Okęckiej. A i ta resztka jest dziś prawie niewidoczna w otoczeniu bloków powojennego osiedla. Wskazuje natomiast nieomylnie linię ulicy Okęckiej dworkowy fronton willi, która dziś przynależy do ulicy Ksawerów (nr 20)”.

Skrzyżowanie ul. Wężyka i Rzewuskiego, dziś teren TVP. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Nazwa Wandusin może odwoływać się do Wandy Tomaszewskiej, która wraz z mężem Edwardem mieszkała przy ul. Okęckiej. Była siostrą aktorki Jadwigi Smosarskiej.

W 1869 r. wdowa po Janie Kantym Józefie Smosarskim (1810–1857), Ludwika Matylda ze Stocków z dziećmi, oraz Felix Smosarski (1812–1876) z dziećmi przeprowadzili się do Szop Niemieckich. Jedna z córek Felixa Smosarskiego wyszła za mąż za Konstantego Antoniego Lubicz-Łapińskiego. Łapińscy byli rodziną ogrodniczą. Mieli ziemię w Szopach Niemieckich. Z trzech synów Jana Kantego Józefa jedynie najstarszy Franciszek pozostał w Szopach Niemieckich. Uruchomił własne przedsiębiorstwo ogrodnicze. Franciszek Smosarski był stryjem aktorki Jadwigi Smosarskiej. Dzięki prasie dostępnej online wiemy, że 24 I 1916 r. ktoś napadł na dom Franciszka Smosarskiego i jego dzieci.

Źródło: „Nowa Gazeta”, wydanie popołudniowe, 11 (1916), 41, s. 2.

Źródło: „Goniec Wieczorny”, 1916, 46, s. 3.

Przed II wojną światową powstały domy przy ul. Filona, np. nr 16 z połowy lat 20. XX w. Przy ul. Filona mieszkała pisarka Wanda Melcer-Sztekker z mężem, zapaśnikiem Teodorem Sztekkerem. Dom był „otoczony ogrodem, urządzony ze smakiem i dobrze pielęgnowanym. Takich skromnych domów jednorodzinnych było tu więcej – niektóre z nich przetrwały do naszych czasów (...) Większość jednak zniknęła podczas budowy kompleksu gmachów telewizji” – pisał Jerzy Kasprzycki.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 10 V 2023 r.

W pobliżu, przy al. Niepodległości 36, do dziś stoi dom Jana i Leonii Woźniaków z 1933 r. Obok, pod numerem 38, stoi dom Bolesławy i Eugeniusza Maleckich, liczący sobie tyle samo lat. Na budynku widoczne są ślady kul z powstania warszawskiego. Obok, przy ul. Broniwoja 5, stoi apartamentowiec z 2012 r. Zaprojektował go Piotr Czarnecki z zespołem. Budynek trafił do finału konkursu Życie w Architekturze.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 1935 r. na posesji przy al. Niepodległości 18, którą ogrodzono parkanem, stały dwa małe budynki. Tadeusz Galik i Stanisław Sosnowski zaprojektowali dom dla Ireny i Jana Krysów. Powstał w latach 1936–1937. Prawdopodobnie w 1968 r. po obu stronach kamienicy dobudowano dwa nowe budynki. Dziś to adres al. Niepodległości 43/47.

Kamienica przy al. Niepodległości 45, w głębi dom przy ul. Filona. Fot. Ryszard Ruszkowski, 1944 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W drugiej połowie lat 30. XX w. powstała willa przy ul. Wielickiej 33A.

Ul. Wielicka 33A. Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

W międzywojniu powstała kamienica przy ul. Wielickiej 23 (nr hip. 11184). Należała do Ireny Haag pochodzącej z rodziny osadzonej w Szopach Niemieckich w I poł. XIX w. Właścicielem domu przy ul. Wielickiej 25 był zaś Waldemar Haag. Pod numerem 23 mieszkała Aurelia z Haagów Gawrychowska z mężem Mieczysławem Gawrychowskim. Na cmentarzu ewangelicko-augburskim przy ul. Młynarskiej pochowany jest ich dwuletni syn Jacek Ireneusz Jan (1929–1931). Aurelia Gawrychowska była też właścicielką zachowanej do dziś kamienicy przy ul. Radzymińskiej 29A.

Działka przy ul. Wielickiej 23 miała nieregularny kształt, co wynikało z wkształtu wytyczonej przed wojną Al. niepodległości. Przed 1939 r. powstał dom pod nr 6, przypisany do planowanej ulicy. Z kolei jednopiętrowy dom Gawrychowskich miał z boku jednokondygnacyjny ryzalit zwieńczony tarasem. Trójosiowa fasada była zdobiona ryzalitem klatki schodowej z wstęgowym oknem, zaś w przyziemiu umieszczono wejście do budynku z wgłębnym kilkuschodkowym portalem. Budynek zwieńczyła attyka nieco wyższa nad centralną częścią fasady. Budynek zburzono po 1977–1978, zburzono go zapewne krótko później.

Budynek przy ul. Wielickiej 23, lata 70. XX w. Fot. Maciej Łukasik. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Warto napisać o willi Apolonii i Aleksandra Stephanów z 1936 r. przy ul. Bieżanowskiej 5. Wraz z otoczeniem w 2007 r. została wpisana do rejestru zabytków (nr rej. A-756 z 26 VI 2007). Zauważamy tu mansardowy dach, zbliżony do krzyża rzut budynku, jednoosiową fasadę ze zdwojonym oknem w przyziemiu, zamkniętym półkoliście oknem piętra oraz niewielkim owalnym okulusem w poddaszu. Pod nim umieszczono symbol odwróconej korony. Do korpusu dostawiono prostopadły segment z wejściem przez ganek z kolumną. Na tej ścianie umieszczono też okrągłe okno o gęstym szprosowaniu dzielące je na 8 koncentrycznie rozmieszczonych wycinków koła. Budynek wystawiono przy planowanym skrzyżowaniu Bieżanowskiej i Okęckiej. Do ściany wychodzącej na planowaną Okęcką dostawiono werandę z tarasem na górnej kondygnacji.

Budynek zaprojektował urodzony w okolicy Kłodzka Aleksander Stephan (1884–1944). Inspirował się architekturą Dolnego Śląska. Architekt w 1932 r. został kierownikiem Papierni PWPW. Stephanowie mieli dwójkę dzieci: Hannę i Zdzisława. Syn przed 1939 r. prowadził zakład instalujący grzejniki elektryczne. Z żoną Aliną miał córkę Ewę. Alina Bursze, synowa Aleksandra Stephana, wspominała: Mieszkam w willi teściów (...) przy ul. Bieżanowskiej 5. Z mężem Zdzisławem zajmujemy na pięterku dwa małe pokoje, mamy wspólną łazienkę ze szwagierką (Hania Małczyńska), jej mężem Wojciechem Małczyńskim i rocznym Krzysiem. Kuchenkę urządziliśmy w korytarzu. Posesję nazywała Bieżanowem.

Rys. Joanna Giżejewska, październik 2005 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Joanna Giżejewska, październik 2005 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Willa przy ul. Bieżanowskiej 5, 2012 r. Fot. Ernest90s, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Willa przy ul. Bieżanowskiej 5, 2012 r. Fot. Krysiul, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 1943 r. 1943 r., po ataku Gwardii Ludowej na papiernię, Aleksander Stephan został jednym z komisarzy instytucji. Na początku powstania warszawskiego, 2 VIII 1944 r., kiedy papiernia jako ważny punkt w systemie obronnym Starego Miasta została zaatakowana przez powstańców, Stephan zginął od kuli powstańczej.

Budynek pojawia się w filmie Nie ma róży bez ognia jako dom Filikiewiczów.

Willa w filmie Nie ma róży bez ognia, 1974 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Kadr z filmu Nie ma róży bez ognia, Muzeum Kinematografii w Łodzi, 1974 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Przy ul. Bieżanowskiej 6 (numer hipoteczny 11946) stał dom należący do Romualda Burgraffa, a pod numerem 7 (numer hipoteczny 10096) do Bera Wolfa Szwarcsztajna. Przy ul. Bieżanowskiej 6 dziś mieści się siedziba oddziału niemieckiej telewizji państwowej ARD1 i radia. Budynek wystawiono w połowie lat 20. XX w.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 1939 r. pobliskiej ulicy nadano imię Władysława Orkana. Wcześniej nosiła miano Wielobojowej. Ulica zabudowana jest głównie powojennymi jednorodzinnymi domami. Niemniej kilka budynków powstało przed 1939 r.

Ul. Wielobojowa i okolice, 1936 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Ul. Orkana i okolice, zdjęcie lotnicze z 2021 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Widok z ul. Wielickiej w stronę ul. Orkana (w centrum niewielki budynek przy ul. Orkana 12) i Puławskiej (w centrum biała kamienica przy ul. Puławskiej 154), wrzesień 1939 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Zabudowywano też dzisiejsze ul. Ksawerów i Puławską. Odcinek ul. Puławskiej wyznaczający granicę Szop Niemieckich zabudowano dwu- i trzypiętrowymi kamienicami. Przy ul. Ksawerów 10 zachowała się przedwojenna kamienica. Adam Bieńkowski wspominał: ulica Woronicza, ona gdzieś niedaleko od Puławskiej się kończyła. Tam była już zabudowa willowa i Warszawa się kończyła, zaczynały się pola uprawne. Lesław Bartelski pisał: „Ulica Woronicza stanowiła podówczas południowy kraniec Mokotowa, dotykała Królikarni, za polami i łąkami Ksawerów z dwiema, trzema kamienicami czynszowymi przy alei Niepodległości i niewielkimi domkami poród sadów nadawały okolicy sielski charakter”. Budynek przy ul. Puławskiej 154 należał do małżonków Safft. Eugeniusz Safft zginął w powstaniu warszawskim. Budynek przy ul. Puławskiej 152 róg ul. Ksawerów należał do Aleksandra Gutta. Ten znany przedsiębiorca budowlany był też właścicielem kamienicy przy ul. Szustra 36.

W głębi po prawej budynek przy ul. Ksawerów 8 (widok od południowego zachodu), lata 50.–60. XX w. Udostępnił Marek Burtea. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.)

Budynek przy ul. Ksawerów 10. Fot. Maria Weronika Kmoch, 1 V 2023 r.

Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Od lewej: Puławska 158, 156 i 154. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Z 1935 r. tak opisywano ul. Wielicką: A przecież kilka kroków (...) znajduje się szereg efektownych willi, między in. willi p. Jadwigi Smosarskiej, która w czasie ostatnich potopów ratowało pogotowie straży ogniowej, wypompowując z piwnic i domku wodę. Gdy wyschnie już ziemia po wiosennych roztopach, mieszkańcy tej dzielnicy oprócz fetoru, który tam nigdy w lecie nie ginie, dusić się będą także w tumanach kurzu. Boć na całej ulicy Wielickiej nie ma ani jednego kamienia, który mógłby wskazywać na rozpoczęcie robót brukarskich. Tak wygląda dzielnica uchodząca za nowoczesną. A wiemy przecież, że te dzielnicę cieszyły się „specjalną troskliwością”.

Z tego samego roku pochodzi bardzo ciekawy opis ulic na terenie dawnych Szop Niemieckich. Jest to relacja z wizyty osoby mieszkającej w mieście, która przyjechała na obrzeża miasta: Dojeżdża się „jedynką” do Wierzbna. Potem wydostać się trzeba w pole przez dziurawy mostek (koniecznie przez ten dziurawy, bo inaczej zmyli się drogę). Nawprost i widzi się wdali niewykończoną czerwoną kamienicę. Gdy się ją już minie, trzeba trafić na szary płot. Następny drogowskaz to... dziurawa miednica, która leży na wygonie na kupie śmieci. Potem będzie rząd drzewek, domek czerwony, domek biały, wądół otoczony drutem kolczastym i już „jak strzelił” prościutko, w oddali, nasza siedziba.

– Oficjalnie droga prowadzi przez ulicę Wężyka, Broniwoja, obok Filona, do Okęckiej – dodano. – Ale tych ulic leszcze naprawdę niema. Dobrze jest zaopatrzyć się w laskę, koniecznie trzeba wziąć latarkę kieszonkową.

Jadę. Na Wierzbnie wyciągam mapkę. Jest dziurawy mostek, właściwie dwa ruchome dyle nad rowem metrowej głębokości. – Pierwszy krok uczyniony szczęśliwie. Niewykończoną kamienicę też już widać. Teraz trzeba ruszyć ukosem przez szczere pole w pustawy horyzont. Ani śladu ulicy ni drogi, niema mowy o drogowskazie czy latarni.

Wśród zaoranych wygonów stopy przechodniów wytyczyły szlak ścieżki. Jest kręta, koślawa, rozpada się w wądołach, w wybojach, wystaje dziesiątkami wzgórków. Zapuściło się tędy widać kiedyś i parę wozów. Były to prawdopodobnie platformy z rzeczami mieszkańców tego odludzia, bo widzi się głęboko wyżłobione i w wilgotnym naówczas gruncie i kolejny, dziś zamarznięte i oślizgłe.

Wygon zrzadka pokrojony jest miedzami szerokiemi. To jedyny i narazie ślad ulic Woronicza, Wężyka, Broniwoja, Ślizgowcowej, Sportowej.

W miejscu gdzie przeciągnięta będzie ulica o romantycznej nazwie Filona, lśni tępym blaskiem i wśród skib wygonu owa dziurawa poszczerbiona miednica. Wokoło biegną w dal puste ośnieżone przestrzenie.

Tu i ówdzie sterczy smutny szkielet niedobudowanej kamienicy. Gdzieś z dalekości dobiega szczekanie psów. Na horyzoncie dygoce sznur długi drobniutkich świateł... To Warszawa.

W paru domach szeroko między sobą rozrzuconych płoną mętne światła. Tu już mieszkają ludzie. To chyba będzie ten dom. Niema bramy, dozorcy, światła w korytarzu, dzwonka u drzwi. Pukam. Otwierają moi znajomi ze świecami w dłoniach. Ach, prawda! Przecież tu niema jeszcze elektryczności!

Pokoje są rozległe, w dzień zapewne słońcem zalane. Na tle nowoczesnych mebli, radia, patefonu dziwnie razi rozłożysta staroświecka lampa naftowa. Rozlewa się z niej ciepłe żółte światło. Od rozpalonych pleców promieniuje suchy żar, ale od okien ciągnie zimno. O szyby tłucze się wiatr, rozlatany po pustych polach...

– Bójcie się Boga, pytam gospodarzy, i ich gości-sąsiadów. Cóż to był za pomysł zamieszkać na tem odludziu. Przecież jesteście ludźmi zamożnymi. – Na co wam to było potrzebne. I cóż to za biedacy, co za męczennicy mieszkają w tych domkach wokoło?

– Ani biedacy, ani męczennicy – śmieją się gospodarze. – W tym białym dworku mieszka znany adwokat. A w tamtym inżynier. W sąsiedztwie dyrektor więzienia. Tamta śliczna biała malutka willa należy do jednej z naszych znanych literatek. Niedaleko, choć już bliżej miasta mieszka znany aktor, ulubieniec publiczności. Nasi najbliżsi sąsiedzi, to pewien nauczyciel, urzędnik, emerytowany wojskowy, przemysłowiec...

– Jakie powody skłoniły tych wszystkich do zamieszkania tutaj?

– Ano, przeważnie kupili sobie kawałek ziemi i „pobudowali się”. W dzisiejszym człowieku budzi się coraz częściej prainstynkt posiadacza ziemi. Godzi się w mnie tego pragnienia na niewygody, utrapienia, pracę, skomplikowany system oszczędnościowy, niemal głód i chłód” – chciałoby się powiedzieć. Od ust sobie odejmie, by w budowę własnych czterech ścian każdy oszczędzony grosz włożyć.

– Ci więc, którzy mają ziemie, albo już sobie pobudowali domki, albo zaczną je wznosić na wiosnę. Tymczasem, tak dla oszczędności, jak gorącej miłości do tego skrawka ziemi, sklecili sobie naprędce i, budki malutkie, kantorki do czuwania przy pracy i już od jesieni w nich mieszkają. Tak przebiedują całą zimę, a na wiosnę zagrzebią się w pracy po uszy, aż za parę miesięcy doczekają się owych wymarzonych ścian własnych.

Wreszcie kategoria trzecia, to urzędnicy o skromnych pensjach, którzy mogą tu wynająć pokój z kuchnią już za 40 a nawet za 30 zł. miesięcznie. Niektórzy sprowadzli się tu dla dzieci, które na tych, i rozległych polach mają moc przestrzeni i powietrza.

– Ale jak się tu układa wasze życie, na tem pustkowiu?

– Jakie tam pustkowie – śmieją się. – Znamy się tu wszyscy – sąsiedzi i przyjaźnimy się. To tak jakby się mieszkało na prowincji. Wieczory spędzamy na bridżu, przy radiu, do wypadów na miasto zorganizowaliśmy nawet samopomoc sąsiedzką. Jedni wyręczają często drugich. Wreszcie tak zawsze nie będzie. Żyjemy narazie pod znakiem prowizorjum i czekamy aż zarząd miasta wytyczy nam choć jedną ulicę. Słychać, że ulicę Wężyka ma się już na wiosnę zacząć robić. Domy budujemy ze wszelkiem urządzeniami do elektryczności i kanalizacji. Jesteśmy gotowi na przyjęcie dobrodziejstw cywilizacji. I czekamy.

– Ale te wiatry...

– Posadzimy na wiosnę drzewka. One wiatry zahamują.

– Do miasta, do tramwaju daleko...

– Ale za to co za spacery, co za swoboda! Wychodzimy przed dom, w pyżamie, nawet w kąpielowym kostjumie... jak okiem sięgnąć – zielone dywany łąk. Pełno słońca... Nad głowami wielkie niebo niezakryte ścianą domów. Nasze dzieci, psy, koty mogą swobodnie biegać. I my sami możemy tu być jako dzieci. Nasze „domy nad łąkami”, to gniazda zdrowia i radości.

– Narazie jest śnieg, wiatr i mróz – chcę zauważyć, Ale to na nicby się nie zdało. Ci trzeźwi szaleńcy, widzą już dziś oczyma duszy swoje wymarzone łąki zielone. Nie należy ich złudzeń rozpraszać. Warszawa rusza mieszkać za rogatki. Inteligent staje się „człowiekiem natury”, lokator – posiadaczem, kiniarz i bywalec kawiarniany – ogrodnikiem, cynik – marzycielem. Oto znak nowych czasów.

W międzywojniu przy ul. Pęcherskiej znajdowały się pola uprawne. Tam, gdzie dziś stoi Ambassador Office Building, istniał niewielki budynek. Ul. Pęcherską, która w latach 1916–1938 stanowiła południową granicę Warszawy, dojeżdżano do pól, łąk i sadów. Na wschód od ulicy były Szopy Niemieckie i własność Tereny Kolejowe. Droga sięgała dzisiejszej ul. Wita Stwosza i ul. 1 Sierpnia. Rozwidlała się w miejscu dzisiejszego pl. Gugulskiego.

W międzywojniu na obszarze dawnej wsi Szopy Niemieckie zmniejszała się powierzchnia ziem uprawnych, ogrodów i sadów. Jednocześnie, choć w okolicy powstało tak wiele willi, ul. Wielicką notowano jako jedno z największych zagłębi krów i obór w stolicy.

Źródło: „Kurjer Warszawski”, wyd. wieczorne, 116 (1936), 329, s. 5.

Ponieważ Szopy Niemieckie były terenem położonym przy granicy miasta, przed II wojną światową stanowiły bowiem jego najbardziej na południe położony kraniec, ważna była kwestia transportu. Do Szop Niemieckich dojeżdżały m.in. tramwaje.

W lipcu 1935 r. na pierwszym Walnym Zebraniu Koła Przyjaciół Dzielnicy Mokotowa jego prezes, a jednocześnie prezydent Warszawy Stefan Starzyński, przedstawił potrzeby dzielnicy Mokotów. Zapowiadał m.in. przeciągnięcie linii tramwajowej do Szop Niemieckich; (...) przeniesienie stacji kolejki Grójeckiej początkowo do ul. Odyńca, następnie do Szop Niemieckich. W kolejnym miesiącu Starzyński wydał wiele doraźnych zarządzeń, m.in. w związku z budową w 1936 r. linii tramwajowej do Szop Niemieckich i Służewca.

Uroczystość otwarcia przedłużonej linii tramwajowej nr 19 (z Wierzbna do Szop). Widoczni zaproszeni goście oraz tramwaj. Ul. Puławska w okolicy późniejszej ul. Woronicza, 16 XI 1936 r. Źródło (dostęp 8 V 2023 r.).

Źródło: Plan sieci tramwajów i autobusów m. st. Warszawy 1938 r., poniżej współczesny plan tego samego obszaru (dostęp 3 V 2023 r.).

Funkcjonowała też kolej wąskotorowa ze stacją Szopy w miejscu dzisiejszej stacji metra Wilanowska. Więcej o linii kolejowej we wpisie o Szopach Polskich: KLIK.

Źródło: „Przegląd Elektrotechniczny”, 12 (1930), 5, s. 28.

Źródło: „Inżynier Kolejowy”, 7 (1930), 7, s. 21.

Kolej wąskotorowa między ul. Idzikowskiego a stacją Szopy. Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

Kolej wąskotorowa między ul. Idzikowskiego a stacją Szopy (przed posesją widoczne tory). Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

Kolej wąskotorowa między ul. Idzikowskiego a stacją Szopy (widoczne tory). Źródło (dostęp 8 VII 2023 r.).

Przez omawiany teren biegły granice podziałów kościelnych. Tu sąsiadowały parafie: św. Katarzyny na Służewie i św. Michała na Mokotowie.

Do 1932 r. Instytut Moralnej Poprawy Dzieci prowadził na Ksawerowie fermy. Potem zarządzała nimi Administracja Gospodarstw Rolnych i Leśnych m. st. Warszawy. W czasie II wojnie światowej kadra Instytutu Mokotowskiego uratowała ok. 500 tys. Żydów i Żydówek, umożliwiając im, za zgodą dyrektora Władysława Sali, zatrudnienie w w gospodarstwie rolnym należącym do instytucji. Codziennie z getta zabierano kilkadziesiąt osób, a kwitowano jedynie odwożonych z powrotem 20. Każda osoba wywieziona z getta kosztowała 5 zł. Umieszczano ją w folwarku w Ksawerowie lub w innych miejscach. Dziś w miejscu ferm są Rodzinne Ogródki Działkowe „Kalina” i „Rosa”.

Dochody Instytutu Moralnej Poprawy Dzieci ok. 1898 r., m.in. z ferm na Ksawerowie. Źródło: F. Walczakiewicz, Dzieje Instytutu Moralnej Poprawy Dzieci i krótka historja kościoła w Mokotowie, Warszawa 1898.

Folwark Ksawerów (z prawej) i fermy Ksawerów na planie z 1936 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Folwark Ksawerów w centrum zdjęcia lotniczego z 1945 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Pomnik przy skrzyżowaniu ul. Wielickiej i ul. Broniwoja. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Okres II wojny światowej na terenie Szop Niemieckich obfituje w wiele wydarzeń. M.in. przez ten teren szedł atak niemiecki na stolicę. Poważnie uszkodzono pałacyk przy ul. Ksawerów.

Źródło: Wrzesień 1939. Odcinek Południowy– Mokotów i Zacisze, oprac. red. E. Łaciok, Pruszków 2002.

Od lewej ul. Puławska 158, 156 i 154 jesienią 1939 r. Zbiory Roberta Marcinkowskiego. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Od lewej ul. Puławska 156, 154 i 152 na przełomie września i października 1939 r. Zbiory Roberta Marcinkowskiego. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Zbigniew Wiśniowski wspominał: w tych szopach niemieckich – podobno, nie byłem, tylko słyszałem taką informację – któregoś razu jedną z tych posesji ogrodowych w Szopach Niemieckich nawiedził jakiś patrol legitymujący tych ludzi i okropnie się wkurzyli podobno, kiedy zobaczyli, że są czysto niemieckie nazwiska, a oni mają kenkarty jako Polak. Podobno kogoś tam nawet wypuścili, ale czy to była prawda, czy nie, nie wiem. (...) mój kolega z Szop Niemieckich, on się nazywa Szepke i żyje, przeżył… W pewnym momencie, zwłaszcza po tej historii, że wymordowali jakoby jakichś niemieckojęzycznych [mieszkańców], cała ta ich rodzina (ich dom dość blisko był Dworca Południowego) zdecydowała się chyba gdzieś w początkach września, bo tak to żeśmy się kontaktowali wspólnie… Oni mieli chyba jakichś krewnych czy coś w kierunku na południe…

Przed willą na ul. Bieżanowskiej 5 stoją od lewej: Witek Niżyński, Stach Łączyński, Stefania Szulc (po wojnie Dembowska), Jerzy Dembowski, Zbyszek Rudowski, Zdzisław Stephan ps. „Orzeł II”, wyżej niż reszta stoją Stanisław Rupczak i Andrzej Bartel. Wiosna 1944 r. Fot. z archiwum rodzinnego Stefanii Dembowskiej z d. Szulc, sanitariuszki ps. „Stefa". Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

W latach 1940–1942 toczyła się sprawa karna przeciwko M. Mantuszykowi z ul. Wielickiej 33. Za rabunki został skazany na rok więzienia.

Teren Szop Niemieckich położony jest tuż obok ważnej dla powstańczej historii Mokotowa szkoły przy ul. Woronicza (placówka „Koło”). Alicja Karlikowska „Zawiejka” tak wspominała 1 VIII 1944 r.: ppor. „Łącki” zebrał tę grupę, która ciągle się powiększała; jedni byli z bronią, drudzy przychodzili. Tam na ulicy Krasickiego przyjął od nas przysięgę żołnierską. W tym padającym deszczu jakoś nas zorganizował, zjednoczył, poczuliśmy się wspólnie, razem, bliscy. Nadał nam rozkaz wymarszu z Warszawy. (...) Przeszliśmy uliczkami. Przeszliśmy przez Woronicza, przez sławną szkołę Woronicza się przechodziło. Byliśmy żegnani przez ludność, oklaskiwani, dawali nam żywność. Tak doszliśmy do Dworca Południowego i tam zarządzono odpoczynek.

Lesław Marian Bartelski „Saski” tak opisał wyjście z zajętej przez powstańców szkoły, gdzie znaleziono mnóstwo amunicji: „I pluton kompanii B 3 otrzymał rozkaz posuwania się naprzód, wyskoczył na Woronicza i zaczął gonić w stronę Ksawerowa. Były to drużyny „Gradziny” i „Nowiny”. Gdzieś bił karabin maszynowy wroga i słychać było wybuchy. Drużyny pędziły na oślep, nie zważając na nic, nie czekając na dalsze rozkazy. Na próżno „Gradzina” powstrzymywał swoich chłopców, nie słuchali go. Przy Ksawerowie wybiegli z domków ludzie wołając, że Niemcy przed chwilą uciekli. Powstańcy krzycząc: — Hurra! Niech żyje Polska! — pędzili ulicą, jakieś stare kobieciny wołały przez łzy: — Boże wam błogosław! Niech was Pan Bóg ma w swojej opiece!

Chłopców nie trzeba było zachęcać, kropie deszczu mieszały silę ze łzami radości, nikt się nie wstydził wzruszenia. Zdawało się, że dzięki zwycięstwu, jakie odnieśli, Warszawa jest wolna.

Wkrótce minęli ostatnie domy Ksawerowa i rozciągnęli się w tyralierze na rozległym rżysku. Miasto zostało daleko za nimi, z przodu szeroki pejzaż uprawnych pól, małe sady, niskie zabudowania tonące w zieleni i strugach deszczu. Nikt nie znał dobrze okolicy, widać było zarys fortu na Służewcu, ktoś zawołał, że trzeba tam pobiec i cała tyraliera automatycznie skręciła w tamtym kierunku.

(...) kompania K2 dotarła do Dworca Południowego (...)”.

Obwód V Armii Krajowej i Rejonu „Baszty” na planie Warszawy Południa. Źródło: Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 191.

Zofia Odechowska z Malinowskich wspominała: Do ostatnich dni sierpnia 1944 roku na terenie zamkniętym ulicami: Szustra, Puławską, Wielicką i al. Niepodległości był względny spokój. Na pewno ta opinia nie oddająca całego spektrum wydarzeń; widocznie tak zapamiętała albo przeżyła ten czas Odechowska. Artur Nowakowski „Lis” z pułku Armii Krajowej „Baszta” mówił: Właściwie dowódcą całego okręgu był podpułkownik [Stanisław Kamiński – przyp. M.W.K.] „Daniel”. Okręg obejmował: od [Wielickiej] aż za ulicę Wężyka i Niepodległości, która już właściwie kończyła się przy Woronicza, ale tam były pola, które [jak gdyby przedłużenie] Alei Niepodległości, od strony zachodniej Aleję Niepodległości, od strony wschodniej ulicę Różaną właściwie, czasami się przechodziło do Kazimierzowskiej, ale z bocznych stron, bo gmach szkoły rękodzielniczej, róg [Narbutta] i Kazimierzowskiej, był olbrzymi. Na południe od ul. Woronicza teren był otwarty, więc i trudniejszy do obrony. Stefan Kaman „Olsza” opowiadał, opisując początek sierpnia 1944 r.: Tu nie było żadnych willi, żadnych domów, w związku z tym trzeba było czuwać, żeby Niemcy od tej strony nie zaatakowali.

W dniu 2 VIII 1944 r. pułk „Baszta” przeorganizował i porządkował oddziały oraz przygotował i obsadził pozycje obronne, m.in. na południowym krańcu obszaru działania ul. Okęcką, Wężyka i Idzikowskiego z ubezpieczeniem na południowej lizjerze Wierzbna. Tadeusz Kondracki „Gryf” tak wspominał początek sierpnia: Na Wężyka, aż do alei Niepodległości przy Zagościńcu, z tamtego miejsca wystawialiśmy placówki. Na Wężyka akurat ja byłem – to są tereny obecnej telewizji (...). A placówki wystawialiśmy na Puławskiej 162 [znajdowała się tam radiostacja i posterunek AK — przyp. M.W.K.]. Oczywiście były zmiany. Jak zaistniała potrzeba, jak Niemcy atakowali od strony alei Niepodległości domy „Alkazar” [na rogu ul. Odyńca i al. Niepodległości — przyp. M.W.K.], „Pudełko” [budynek przy al. Niepodległości 52 róg Naruszewicza, po wojnie siedziba Liceum PAX nr 56 im. św. Augustyna, rozebrany w 2013 r. — przyp. M.W.K.], pomagaliśmy (na rozkaz, oczywiście) bronić się. Akurat było wolne, nie atakowali nas na Woronicza czy z Królikarni, [to poszła tam] część oddziałów uzbrojonych, żeby bronić.

Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Bronisław Wojciechowski spisał obszerne wspomnienia z walk powstańczych na Mokotowie. Dowodził drużyną w kompanii B3 pułku „Baszta”. Walczył m.in. w obrębie Szop Niemieckich. Pod datą 3 sierpnia zanotował, wspominając pobyt w jednopiętrowej willi przy ul. Pilickiej 4: Przy pomocy lornetki oglądam szczegółowo nasze przedpole. W kierunku zachodnim, zaraz po drugiej stronie ulicy [Woronicza – przyp. M.W.K.], mamy niedokończony domek parterowy otoczony płotem, a w głębi obejścia, w odległości około 30 metrów, szopę drewnianą. W tylnej ścianie szopy, wychodzącej na rozległe pole, wyrwano jedną deskę i stoi tam posterunek obserwacyjny. W szopie pełno rupiecia, szczególnie drabin, na których sobie ubiegłej nocy o mało nie połamałem nóg. O 800–1000 metrów dalej widać znów zabudowania: kilka a na lewo coś jakby folwark (na ulicy Pyrskiej). Jeszcze dalej w głębi, na prawo, rysują się wieże radiowe Fortu Mokotowskiego, a na lewo Okęcie z charakterystyczną wieżą obserwacyjną lotniska. Wieżę widać w przerwie pomiędzy folwarkiem a następną grupą luźnych zabudowań, położoną w odległości stu metrów od niego, przy ulicy Wężyka. Zabudowania te ciągną się na południe od nas w linii prostej, aż do ulicy Puławskiej. Znacznie bliżej (około stu metrów) na południowy zachód znajduje się wielki podłużny wykop – ten sam, który minęliśmy wczoraj podczas natarcia.

Linią południowego Mokotowa od 15 sierpnia zajmowała się kompania K2 pułku AK „Baszta”, z czego pluton 1 (dowódca ppor. Bolesław Trąmpczyński „Bolek”) działał w rejonie szkoły przy ul. Woronicza i obiektu przy ul. Puławskiej 142. Kompania zwalczała dywersję, organizowała wypady po zrzuty, prowadziła patrole itp. Objęła najdalej wysuniętą linię obrony południowego Mokotowa, z czego pluton 1 — ul. Puławska 162 i ul. Domaniewska, pluton 2 — rejon ul. Wężyka do al. Niepodległości, pluton 3 — rejon ul. Wężyka i ul. Wielicka. Kompania prowadziła akcje zaczepno-obronne, akcje patrolowe na Służew, Służewiec i Zagościniec, akcje snajperskie (np. zniszczono drużynę niemiecką w rejonie Dworca Południowego oraz odparto atak czołgów na linii ul. Pyrskiej, Wężyka i Wielickiej).

Witold Piotrowski „Witos”, członek kompanii K2, odkomenderowany w rejon Puławskiej 142/162 i Królikarni, wspominał: po natarciu na Wężyka, na Zagościniec, pilnowaliśmy południa, broniliśmy południa. Natarć dużych tam może nie było, ale były ciągłe ataki patroli niemieckich, próby podpalania, palenia, gwałcenia, rozstrzeliwania ludzi. W związku z tym, kompania obsadzała tereny niczyje. To znaczy poza naszymi liniami, a przed stałymi liniami niemieckimi. Polowaliśmy na patrole niemieckie, mając potężną broń, karabin maszynowy [MG-42]. (...)

Taka wojna podjazdowa, że tak powiem, trwała jakiś czas. Później, w związku z tym, że było ciężkiej broni maszynowej, dowódca pułku, pułkownik „Daniel”, wydzielił sekcję karabinu maszynowego do dyspozycji dowódcy pułku. W związku z tym, byliśmy w stałym pogotowiu i gońcy przybiegali i prowadzili nas w rejon jakiegoś natarcia niemieckiego na wsparcie. Tak braliśmy udział w natarciach na „Pudełko od zapałek”, „Alkazar”, „Westerplatte”. To były pseudonimy powstańczych punktów oporu wzdłuż obecnej (...) końcówki Alei Niepodległości.

Linia umocnień powstańczych wzdłuż ul. Pęcherskiej, 1945 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Pod datą 10 sierpnia „Bronisław” zanotował: Od kilku dni punktem najdalszego zasięgu naszych patroli ku zachodowi jest folwark przy ulicy Pyrskiej 13. Lech Marian Bartelski „Saski”, kolega z oddziału, dopowiedział: Właścicielem folwarku był znany na Mokotowie folksdojcz, Ochmann.

Folwark przy ul. Pyrskiej 13, 1935 r. Z prawej ul. Pyrska, z lewej ul. Wołoska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Działka przy ul. Pyrskiej 13, 1936 r. Z prawej ul. Pyrska, z lewej ul. Wołoska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Folwark przy ul. Pyrskiej 13, 1945 r. Z prawej ul. Pyrska, z lewej ul. Wołoska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

W dniu 11 sierpnia „Bronisław” dostał zadanie zaprowadzić patrole (jeden od północy, drugi od południa) w stronę Fortu Mokotowskiego. Patrol bojowy idący od południa został wydzielony z plutonu „Bronisława”, liczył 14 osób. Powstaniec zanotował: Wyruszamy szykiem ubezpieczonym, jednak od razu robi się bałagan. Szperacze nie chcą posuwać się przodem, reszta ludzi, która ma iść w „dwójkach z odstępami i odległościami”, na przemian to stłacza się w bezładną gromadę, to gubi wśród sadów i opłotków. Mimo wszystko docieramy bez przygód do folwarku (...). Po ataku na fort i walce z Niemcami moi ludzie wycofują się (...), a następnie czołgają się przez kartoflisko w kierunku folwarku. (...) Przybywszy szczęśliwie na folwark, sprawdzam natychmiast stan ludzi. (...) Wśród wysokich łęcin kartofli nic nie widać, a podnieść głowy nie można, bo zaraz odzywają się karabiny maszynowe. (...) Mimo niebezpieczeństwa powstaniec wrócił po kolegę i przyprowadził go do folwarku. Niemcy wycofali się w stronę Fortu Mokotowskiego, ale krótko później zaatakowali ponownie. Obszukujemy raz jeszcze okolicę folwarku, nic jednak nie znajdujemy. Chcę już ruszać z patrolem w drogę powrotną, gdy tymczasem nadciąga nowe niebezpieczeństwo. Do folwarku zbliża się od południowego zachodu oddział, który wypadł z rejonu wsi Zbarż. Niemcy zatrzymali się w odległości około 300 metrów, wysłali jednak do przodu patrol, który podchodzi coraz bliżej, wykorzystując jako osłonę kopki zżętego zboża, rozsiane po rozległym polu aż do Zbarża i Okęcia. (...) Niemcy, którzy podeszli już na prawie 100 metrów, rzucają się w popłochu do ucieczki. Wieje nie tylko wysunięty patrol, ale cały oddział w sile około plutonu, rzucając przy tym obficie granaty dymne dla osłony. Rozpoczyna się nawet „ogień zaporowy”. Na folwark i pole przed nami sypią się obficie pociski z granatników. Szczęśliwie i tym razem obywa się bez ofiar. (...) Po drodze zatrzymujemy się jeszcze raz, gdyż na polach pojawia się istotnie nowy oddział niemiecki. Okazuje się że to nic poważnego – artyleria wjechała na stanowiska i rozpoczyna codzienne ostrzeliwanie. Istotnie, jest już godzina czwarta. Dochodząc do kwater dostajemy się jeszcze raz w daleki ogień cekaemów. Jednak i tym razem obywa się bez strat i dobijamy szczęśliwie do domu. Chłopcy rzucają się natychmiast na jedzenie. Ja muszę najpierw zameldować w dowództwie o powrocie. Wyniki patrolu są dość skromne. Tym niemniej dał on wiele jego uczestnikom. Nauczyliśmy się posuwać pod ogniem, rozpoznawać rodzaje broni i kierunki ognia nieprzyjacielskiego i w ogóle otrzaskaliśmy się z walką w polu. Umieliśmy też ustrzelić paru szwabów, szczególnie podczas ostrzeliwania ze strychu domu. Na swoje dobro zapisuję, że udało mi się wykonać zadanie bez strat w ludziach.

Następnego dnia Wojciechowski zapisał: Tuż od samego rana było widać, że dzień dzisiejszy zapowiada się na folwarku gorąco. Niemieckie patrole łaziły po polach, trwała nieustanna strzelanina. Widocznie nasz wczorajszy patrol musiał szwabów mocno zdenerwować. Zaraz po południu rozpoczyna się formalnie natarcie. Niemcy biegną tyralierą, grają karabiny maszynowe, huczą granatniki. I to wszystko na czterech ludzi z jednym pistoletem maszynowym i dwoma karabinami! Nasi chłopcy ostrzeliwują się dzielnie, ale sytuacja staje się ciężka, szczególnie od momentu, gdy Niemcy prawym skrzydłem zdołali dotrzeć do zabudowań na południowy wschód od folwarku (ulice Wężyka – Okęcka), przecinając w ten sposób zwykłą drogę wycofywania się. [Marian Wichrzycki – przyp. M.W.K.] „Szwarc” wysłał w tym kierunku pluton z dwoma erkaemami, nie udało mu się jednak wyprzeć Niemców z zajętych w budynkach pozycji. Patrząc z okna naszego domu przez lornetkę, mamy pole bitwy tuż przed nosem, nie możemy jednak nic absolutnie pomóc kolegom. Tymczasem szkopy wdzierają się wreszcie na folwark. Widać doskonale, jak nasi obrzucają ich granatami ręcznymi i wycofują się w otwarte pole. Zabudowania folwarku stają w płomieniach.

Nocą oddział został wysłany na patrol w stronę Służewca. Noc jest ciemna, ale coś niecoś widać. Mijamy szybko kwatery sąsiednich plutonów, zatrzymywani jedynie co chwila przez wartowników. Ogrodami za szkołą przy Woronicza dochodzimy do placówki przy Puławskiej 162. Tu po raz ostatni słyszymy swojskie: „Stój! Kto idzie?”; chwila rozmowy o pozycjach nieprzyjaciela i zapuszczamy się w nieznane. Stałe punkty obsadzone przez nieprzyjaciela znajdują się w tej części frontu daleko. Są to: klasztor w Służewie (duży czerwony gmach na południowy wschód od Mokotowa), teren Wyścigów Konnych w Służewcu oraz Fort Służewiec z radiostacją. Niezależnie od tego Niemcy kręcą się i w dzień, i w nocy po całym terenie na południe od ulicy Idzikowskiego i Ksawerów, obsadzając to ten, to inny punkt – najczęściej gmach stacji Kolejki Grójeckiej. Idziemy równolegle do ulicy Puławskiej, przedzierając się przez dziury w płotach, przez sady i ogrody, obok cichych, martwych domów.

W niedzielę 13 sierpnia Niemcy poważnymi siłami (kompania piechoty i 2 czołgi) zaatakowali placówkę B3 przy ul. Puławskiej 162. Posuwali się ul. Puławską, odcinając od Mokotowa placówkę na Ksawerowie, którą chcieli zlikwidować. Por. „Szwarc” wysłał do walki wszystkich uzbrojonych powstańców. W szkole przy ul. Woronicza został tylko I pluton, a na stanowiskach obronnych ubezpieczenia trzech plutonów. „Szwarc” dopuścił Niemców pod same umocnienia (trzon grupy szturmowej z piatem i pancerszrekiem stał na stanowiskach w sadzie). Gdy Niemcy podchodzili do ul. Woronicza, Polacy zaatakowali. Niemcy w popłochu wycofali się za czołgami, zostawiając zabitych i rannych. Powstańcy nie ponieśli większych strat. Dzięki tej akcji utrzymano placówkę przy ul. Puławskiej 162.

Według Wojciechowskiego o świcie 14 sierpnia poszedł (...) patrol (...) i obsadził z powrotem folwark [przy ul. Pyrskiej 13 – przyp. M.W.K.], który Niemcy po podpaleniu opuścili. Tak więc, mimo wczorajszego niepowodzenia, wszystko wróciło na tym odcinku do stanu poprzedniego.

Przed południem kilku ludzi z drużyny [Czesława Grządzielskiego – przyp. M.W.K.] „Grudziny” przyniosło z folwarku ciało [Baltazara Siwińskiego – przyp. M.W.K.] „Mietka”, który poległ tam wczoraj. Pochowaliśmy go w ogródku na tyłach domu, obok [Alojzego Towpika – przyp. M.W.K.] „Żarłocznego”. Obaj pochowani zostali w trumnach, które zrobił [Ryszard Dykiert – przyp. M.W.K.] „Olsza”. Zebrał się przy tym cały pluton, tylko salwy nad grobem nie mogliśmy oddać ze względu na oszczędność amunicji.

Ostrzeliwanie artyleryjskie zaczęło się dzisiaj wcześniej niż zwykle i od razu przybrało duże nasilenie. Pociski padały początkowo głównie w okolicy naszej placówki przy Puławskiej 162, wkrótce jednak objęły cały rejon kompanii. Podobno rozpoczęło się niemieckie natarcie wzdłuż Puławskiej.

W dniu 16 sierpnia Wojciechowski zapisał: Coraz nowe sukcesy osiąga nasza placówka przy Puławskiej 162. Na ulicy tej pojawiają się od czasu do czasu samochody z Niemcami, którzy nie wiedzą nic o wybuchu powstania w Warszawie i jadą spokojnie do miasta. Przy placówce nie ma oczywiście żadnych znaków, że tutaj kończy się niemiecka władza. Wiązka granatów spadająca na głowy szkopom jest dla nich prezentem równie przykrym, jak niespodziewanym. Kilku szwabów, którzy dostali się w ten sposób do niewoli, nie mogło wyjść ze zdumienia, co się stało. Ist das doch Warschau? – pytali. „To chyba jakieś nieporozumienie”. W ich przekonaniu Warszawa była fest in deutscher Hand.

Widok od ul. Puławskiej na tereny Szop Niemieckich, po prawej widoczny szczyt willi przy Bieżanowskiej 5. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Wojciechowski tak charakteryzował teren, na którym walczył: U nas na Mokotowie, już szczególnie na południowym krańcu miasta, gdzie znajdują się nasze pozycje, warunki są zupełnie inne, napozór wprost sielankowe. Wszędzie ogrody pełne bujnej zieleni i kwiatów, małe domki ukryte wśród drzew, wokoło otwarta przestrzeń; nie brak nawet „szumiących łanów zbóż”, jako że wybuch powstania przeszkodził w ukończeniu żniw.

I my na Mokotowie mamy jednak swoje kłopoty. Stanowimy niewielką, izolowaną od reszty miasta grupę. Nie chronią nas grube mury i ciasne zaułki. Cały teren jest pod nieustannym ostrzałem ze wszystkich stron, a wysunięte naprzód pozycje zagrożone są stale odcięciem. Toteż żołnierze nasi giną tu często od zwykłej karabinowej kuli czy granatu.

Tadeusz Wodzyński „Tadzik” opowiadał: Spało się na kwaterach w mieszkaniach zajętych na ten cel. Mokotów obfitował w wille. Było to też dużym ułatwieniem dla zakwaterowań. O jedzenie starał się szef kompanii, drużyna gospodarcza, cywilne osoby, które pomagały pitrasić to wszystko. Jan Płytnik „Jurek” doprecyzował: Były panie, które opiekowały się kuchnią. Najczęściej to robiły kobiety. Bardzo chętnie zresztą to robiły. Zresztą były zorganizowane w tak zwanej... (...) Kobieca Pomoc Wojskowa [powinno być: Wojskowa Służba Kobiet – przyp. M.W.K.]. Zdzisław Franciszek Piłatowicz „Żagiel” precyzował: Oddziały, które były wysyłane, to one trochę zaopatrywały. (...) wojsko jakoś musiało przetrwać, czasami było głodne mniej, raz więcej. Zdobyto jakieś magazyny. Łączniczka Alicja Karlikowska „Zawiejka” zapamiętała wyprawy po jedzenie na Ksawerów: czołgało się po polu, a trochę dalej, pod Okęciem stały już te niemieckie „flaki” – broń przeciwlotnicza, często nas tam postrzelali, ale Bogu dzięki zawsze żeśmy wracali.

Zdobywanie pożywienia bywało bardzo niebezpieczne, szczególnie na tzw. ziemi niczyjej, na obszarze między terenem powstańczym a opanowanym przez wojsko niemieckie, a takim właśnie były Szopy Niemieckie. Łączniczka i sanitariuszka Hanna Minkiewicz „Bogusia” opowiadała: Kiedyś we trzy postanowiłyśmy, było niedaleko pole z pomidorami, że dobrze byłoby pójść tam na to pole z pomidorami, żeby chłopakom pomidorów trochę nazbierać, tym rannym po piwnicach poroznosić i tak we trzy poszłyśmy w to pole. Ale tam nie było jakoś tak, ani żadnych naszych, poszli już dalej. Idziemy, zbieramy te pomidory, bo wzięłyśmy różne swoje torby i w pewnym momencie wychodzi, tam szałas, taka buda stała, wyłania się stamtąd postać. Mnie się wydawało, że to baba, Bogna mówiła, że jej się wydawało, że taki chłop obrośnięty, jakaś chusta i pokazuje nam… A my z tymi opaskami... Wtedy się zorientowałyśmy, że myśmy już wlazły na niemiecki teren, bo tak idąc zbierając te pomidory jakoś nie [zauważyłyśmy] i wtedy w tył zwrot i odwrót. Już tak jak wtedy strzelali do nas trzech, jak do kaczek dosłownie i żadna nawet nie została draśnięta, wszystkie trzy z pomidorami wróciłyśmy na Mokotów, więc były i takie momenty. Również Hanna Kumuniecka-Chełmińska „Hanka”, „Maryla” zapamiętała takie wyprawy: żeśmy w takie wolne chwile próbowały, tam gdzie jest dzisiaj telewizja na Woronicza, do takich ogrodów wchodzić po pomidory, po jakieś owoce, dla tych naszych rannych.

Kamienica przy al. Niepodległości 45. Fot. Ryszard Ruszkowski, 1944 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Płytnik i Wodzyński zapamiętali, że choć trudno było o mięso, to jadało się koninę, gdy padły konie. Jerzy Kłosowski „Jureczek”, „Dziewczynka” dopowiedział też, że w łąkach koło nas było gospodarstwo rolne i tam mieli krowy i prosiaki, tak że akurat w naszym punkcie to z jedzeniem można jeszcze było nie narzekać. Mieczysław Chackiewicz „Martyna” tak zapamiętał warunki w tej dzielnicy: W pierwszych dniach stale były na obiady rosoły z kury albo kurczaczki pieczone. Dogadzali nam wszyscy mieszkańcy, kochali nas bardzo. Mówili: „To są nasi chłopcy”. Poza tym niektórzy cwaniacy warszawscy, bo w sekcji na przykład kolega „Mach” i „Zakapior” to byli z Czerniakowa, to co jakiś czas przynosili trzy kurczaki, dwie kury. Naokoło były, a ludzie pouciekali stamtąd, domy zostały z drobiem, chodziło to, kurki się odzywały: „Ko, ko, ko” – bezpańskie było. Józef Piwowarczyk „Paw”, „Józef” opowiadał: tam na dole na skarpie jest Królikarnia. Tam takie poletka były, tam ktoś krowy trzymał. To też poszła żandarmeria i krowę zarekwirowali dla nas na życie. Właściciel tej krowy dostał pisemko, że będzie mu zapłacone za tą krowę, i nie wiem, czy za tą krowę zapłacone było, czy nie. Ryszard Merriman „Bąk”, „Sten” zapamiętał też takie wydarzenie: Ktoś do oddziału przyszedł, mówi: „Panowie, wiem gdzie tu jest krówka.” Oddział wybrał się i ukradł krowę. Mieliśmy wspaniały obiad. Mieliśmy dużo kłopotów, żeby przeprowadzić krowę przez wszystkie wykopy. Nie wiem czy to było bardzo moralne, ale w takich momentach trudno liczyć się z moralnością. Witold Piotrowski „Witos” zapamiętał: Na jednym z patroli, we wsi Zagościniec (...) Niemcy znaleźli świnię i zagarnęli, a nasi też byli tą świnią zainteresowani. Walka o świnię była zacięta i nasi świnię przyprowadzili. Andrzej Lisicki opowiadał: Przecież myśmy podczas Powstania na Mokotowie zjedli wszystkie koty, wszystkie psy, gołębie ginęły też od podmuchów pocisków – co spadło na ziemię, to też szło do kotła.

Był też chleb. Płytnik opowiadał: Snopy zboża jeszcze stały. To były pola jeszcze, można powiedzieć. Za Woronicza były pola przecież. Myśmy snopki w ramach ćwiczeń przywozili na naszą stronę. Tu się je młóciło, chleb był. Jerzy Kłosowski relacjonował: od czasu do czasu chleba przynosili nam, bo piekarnia była na Racławickiej i naprzeciw Woronicza w Królikarni była piekarnia. Pauzewicz zapamiętał, że codziennie ta zupa i jakiś kawałek chabaniny w tej zupie był. Chleb był.

Bywało monotonnie, bywało niezdrowo. Jerzy Kłosowski relacjonował: Jeść to mieliśmy tylko kaszę, pęczak, bez przerwy pęczak naokoło. Dodatkowo Wodzyński mówił: Jadało się kaszę zbyt zarobaczoną, żeby dawało się ją oczyścić, i razem z pływającymi w zupie ugotowanymi już i wcale nie niesmacznymi robaczkami białymi. Hanna Minkiewicz zapamiętała takie obrazy: Kiedyś był na obiad, to znaczy na obiad, na jakiś posiłek, pęczak z naftą, bo stały w piwnicy worki z pęczakiem, jakieś butelki nafty i jedna się tam [rozlała]… od jednej butelki nafty wszystko śmierdziało, cała żywność, która była w tej piwnicy. Jedliśmy pęczak z naftą. Jedliśmy kiedyś, bo tam koń padł, pewnie chłopcy zrobili gulasz i wsypali do niego torbę proszku do prania zamiast soli i też zjedliśmy to. Jakoś to nie miało wtedy [znaczenia].

Wodzyński wspominał: Była fabryka miodu sztucznego w mojej okolicy, więc i z tego korzystano. Andrzej Lisicki „Szabla”, „Ścigły” zapamiętał, że fabryka miodu sztucznego dr. B.G. Witta mieściła się przy ul. Puławskiej 140, niedaleko skrzyżowania z ul. Woronicza. Miód robiono z syropu kartoflanego. Przysmak wspominał również Piłatowicz: Myśmy tym miodem smarowali chleb, żeby jakoś przetrwać. Alicja Karlikowska mówiła: Pamiętam ten taki słodko-mdły smak. To była podstawa naszego wyżywienia. Robiliśmy z tym miodem wszystko, dawało się i do chleba, i do jedzenia, i do smażenia naleśników, które żeśmy bełtały z wody z mąką. Ten miód przeszedł do piosenki o sanitariuszce „Małgorzatce”. (...) Teraz, kiedy słyszę, że śpiewa się tę piosenkę, że: „sanitariuszka to unikat i razem z nami spija miód”, to mnie aż coś ponosi, bo życie mnie nauczyło, że historycy potrafią wymyślić, że pijane Powstanie było. Ona nie piła, ona wcinała miód. A że pili chłopcy? Jak pili, to pili, ale nie ona. Ryszard Merriman zapamiętał: sztucznym miodem nas karmili aż do znudzenia. Tadeusz Zaliwski „Tadek Granat” dopowiedział: Dostawaliśmy kawę rano i chleb w miejscowej piekarni pieczony i słynny miód mokotowski. Tej słodkości mieliśmy bez liku. Wiadrami się przynosiło ten mokotowski słynny miód. Sztuczny miód oczywiście. Ale tego miodu i ten chleb… i zupa w południe jako obiad. Ktoś tam przynosił tą zupę.

Jednak podstawą pożywienia były warzywa i owoce. Szczególnie często we wspomnieniach powstańczych pojawiają się mokotowskie pomidory. Płytnik wspominał: Ogródki działkowe były wokoło. (...) jarzyny (...) były i ewenement – pomidory były dobre. (...) Na Puławskiej, na Skarpie przecież były całe ogrody. W podobnym tonie wypowiadał się Zdzisław Franciszek Piłatowicz „Żagiel”: Mokotów był o tyle w szczęśliwszych warunkach, że jednak po części naokoło były pola uprawne, to i trochę ziemniaków, pomidorów można było przynieść. Łączniczka Alicja Karlikowska „Zawiejka” dopowiedziała, że po jedzenie szło się z Pilickiej na Ksawerów, bo tam były pola; z kapustą, ziemniakami, pomidorami. Stamtąd się to dopiero ściągało (...). Andrzej Lisicki wspominał: naszym zadaniem było przynoszenie po nocy jakiegoś jedzenia: ogórki, pomidory – co się tam dało. Wszystko można było zjeść. Ludwik Zygmunt Pauzewicz „Synek” tak opisywał zaopatrzenie: Dużo warzyw było, bo wszędzie po budynkach mieszkalnych były ogródki. A w tych ogródkach każdy, w czasie okupacji już, sobie sadził pomidory, kartofle, wszystko, co tylko można było. Mieczysław Chackiewicz „Martyna” podobnie zapamiętał warunki w tej dzielnicy: Mokotów (...) to była dzielnica ogród. Pomidorki, owoce, śliweczki (...).

Stefania Paszkowska „Nina” opowiadała: Była woda, więc można było się umyć. Była woda i na Woronicza, potem żeśmy dalej się przenieśli na Puławską – bardziej w stronę tak zwanej kolejki Grójeckiej. To była duża kamienica, ślad po niej nie pozostał, bo tam wybudowali komendę policji [Komenda Główna Policji Państwowej na rogu ul. Puławskiej i Ksawerów – przyp. M.W.K.] (...). Tam też w piwnicy była woda, można było jako tako higienę utrzymać.

Wodzyński tak podsumował sprawę zaopatrzenia i kwaterunku: Było ciężko. Było głodno, a w każdy razie jakoś bardzo niewyszukanie pod tym względem, ale na pewno były to warunki lepsze niż te, o których się słyszało, że panują w Śródmieściu czy na Starym Mieście.

Rok 1944, po lewej grupa zieleni to park Królikarnia, dalej na prawo budynki przy ul. Puławskiej i al. Niepodległości. Udostępniła Zofia Stawiarz. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Cywilka Alina Bursze tak opisywała połowę sierpnia 1944 r.: 15 sierpnia – Święto Wniebowzięcia. Msza święta w Królikarni. Ksiądz udziela absolucji powstańcom. Wracamy w czasie strzelaniny. Na Bieżanowie jest względnie spokojnie, tylko nad głowami przelatują z Okęcia nad Warszawę niemieckie bombowce.

Bunia (teściowa) hoduje kury i kozę. Za ogrodzeniem dzierżawimy kawałek gruntu jako działkę. Każdy z nas ma swoje grządki. Ja posadziłam: pomidory, cebulę, sałatę, marchew i fasolkę szparagową. Przeważnie to się jadło z sucharami, ale na niedzielę Bunia przeznaczała kurczaka.

Któregoś dnia przykucnięta na grzędzie zrywałam fasolkę. Przesuwałam się od krzaczka do krzaczka, ale jakieś natrętne owady nie dawały spokoju. Co się ruszyłam – brzęczały koło uszu. Raz zawadziły mi o włosy – przestałam rwać fasolkę i widzę że krzaki mają pościnane czubki. Ruszyłam się i znowu czubek krzaczka spadł na ziemię. Wtedy zdałam sobie sprawę, że to we mnie celowali Niemcy, mający swoje stanowisko w Al. Niepodległości, o jakieś 100–150 metrów od Bieżanowa. Odczekałam dość długo i przeczołgałam się do dziury w siatce ogrodzenia. Na terenie ogrodu już byłam bezpieczna. (...)

Willa teściów była pod wyjątkowym obstrzałem, gdyż na dachu był wiatrak ładujący akumulatory i dlatego nie groziło nam wyłączanie prądu. Wiadomości z frontu były różne – nawet to, że Ruscy są po drugiej stronie Wisły. W tej części Mokotowa było kilka willi i parę chałup ludzi ubogich. Ci poprzynosili na Bieżanów swoje cenne sprzęty czyli pierzyny i poduszki i jakieś drobiazgi ufając, że tu ocaleją. Wszystko to było w piwnicach i schronie, gdzie rozmnożyły się pchły… Ja z Ewusią nie schodziłam w czasie nalotów do schronu przez te pchły. Ewusia też była bardzo pogryziona. Przebywałyśmy i spałyśmy w dużej jadalni na piętrze. Pięterko było pod ostrzałem, łącznie ze spadzistym dachem.

19 września siedziałam na stercie strąconych dachówek po zachodniej stronie domu. Popołudniowe słonko słabo grzało, a ja miałam dreszcze. Wieczorem miałam gorączkę i „film” mi się urwał. To było we wtorek. W piątek wieczorem oprzytomniałam. W sobotę byłam tak słaba, że nie miałam siły wstać. Słuchać było głuche dudnienie czołgów, więc myśleliśmy, że Ruscy już są blisko i przegonią Niemców.

W dniu 8 września nad Warszawą pojawiły się radzieckie samoloty. W tym czasie na południowym odcinku walk AK „Baszta” baon „K” mjr. „Majstra” dwoma kompaniami ul. Woronicza z ubezpieczeniem na ul. Okęckiej, Rzewuskiego i Puławskiej 162. W dniu 20 września, jak zanotował ppłk. Józef Rokicki „Karol”, dowódca Obwodu Mokotów, „Nieprzyjaciel posuwał się z południa, okrakiem wzdłuż ulicy Puławskiej. Na zachód od ulicy Puławskiej – wolne przestrzenie, na wschód i nieco w głębi pojedyncze domy Królikarni, w kierunku Henrykowa – znów puste pola.

Z powodu braku broni przeciwpancernej, kośćcem obrony były, poza prowizorycznymi przeszkodami, murowane domy, niektóre osłonięte rowami. Z rowów rzucane były wiązki granatów, granaty przeciwpancerne i butelki z benzyną (...).

(...) prowizoryczne przeszkody terenowe, zbudowane przez nas przeciw czołgom, zostały szybko przez piechotę nieprzyjaciela usunięte i ciężkie walki od godziny 7-maj bez przerwy do godziny 17-tej toczyły się po obu stronach ulicy Puławskiej, Ksawerów, Wężyka i Woronicza. (...) Pod wieczór Niemcy zaprzestali natarcia i południowa linia frontu ustaliła się na ulicy Woronicza”. Adam Bieńkowski „Żołędź” tak charakteryzował linię obrony: wtedy ona była mało czytelna, ale była czytelna, ulica Woronicza, ona gdzieś niedaleko od Puławskiej się kończyła. Tam była już zabudowa willowa i Warszawa się kończyła, zaczynały się pola uprawne.

Źródło: Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 187.

Od 24 września zaczęła się ostateczna obrona Mokotowa z najsłynniejszą akcją, obroną Królikarni (więcej tutaj: KLIK). Jak zapisał Lesław Bartelski, w tym czasie co natarcie na Królikarnię, nieprzyjaciel prowadził działania spychające powstańców z Ksawerowa bronionego przez kompanię K2. Czytamy: „I pluton ppor. „Bolka”, liczący 35 powstańców, zajmował dużą czteropiętrową kamienicę przy ul. Puławskiej 162 i wysuwał czujkę podoficerską do narożnego domu przy Domaniewskiej róg Puławskiej [dom Gałeckiego, o którym pisałam tutaj: KLIK – przyp. M.W.K.]. Uzbrojony był w elkaem dreiser wz. 42, który obsługiwali jako karabinowy plut. pchor. Marian Kowalski „Pers” i celowniczy kpr. Witold Piotrowski „Witos”, rusznicę radziecką, 5 peemów, 14 karabinów i 8 pistoletów. Już poprzedniego dnia obserwatorzy dostrzegli dwa spalone stogi słomy na przedpolu OS V i zauważyli niezwykle ożywiony ruch patroli niemieckich. Ostrzelane wycofały się spod polskich linii. W nocy słychać było w rejonie Dworca Południowego odgłosy warkotu silników czołgowych.

Kiedy po przygotowaniu artyleryjskim i bombardowaniu zaplecza przez samoloty ruszyły 4 „Pantery” i 2 działa samobieżne, bijąc po Puławskiej, ppor. „Bolek” odesłał na tyły żołnierzy bez broni i rannych. W kamienicy brak było szczytowej ściany od dawna zrujnowanej przez pociski, za to można było mieć doskonały wgląd na przedpole i obserwować poczynania nieprzyjaciela. Podchodził on z dwóch stron — Puławskiej Wielickiej, zachodziła więc uzasadniona obawa odcięcia.

Mniej więcej około wpół do dziesiątej ruszyło natarcie piechoty. Niemcy posuwali się od pól ul. Wielicką wolno, zwartymi drużynami, pobrzękując manierkami. Weszły do walki również i czołgi, odcinając łączność między plutonami kompanii K 2. Dostępu do bloku przy ul. Puławskiej 162 broniła od Wielickiej 3 drużyna plut. pchor. Eugeniusza Guzka „Grabowskiego”, 2 drużyna plut. pchor. Andrzeja Bazielicha „Konrada” ulokowała się na parterze, zaś 1 drużyna plut. pchor. Zbigniewa Kępińskiego „Poboja”, który był zastępcą dowódcy plutonu, ostrzeliwała się z okien pierwszego piętra. Ppor. „Bolek” krążył pomiędzy grupami i sprawdzał, jak się rozwija sytuacja.

Czołgi zbliżały się i biły od Puławskiej w ściany szczytowe, waliły po kamienicy od Wielickiej. Kamienica drżała od pocisków, tynk sypał się na głowy obrońców, raz po raz leciały ze ścian i sufitów cegły. Obserwatorzy donieśli, że po drugiej, wschodniej stronie Puławskiej pokazali się żołnierze w beretach z orzełkami i opaskami na lewym ramieniu. W pierwszej chwili zaskoczeni tym powstańcy myśleli, że może przyszła pomoc z lasu, ale to byli Niemcy, którzy w polskich mundurach uderzali na Królikarnię”.

Powstańcy broniący kamienicy przy ul. Puławskiej 162 zajmowali stanowiska przy oknach na ubezpieczonych workami z piaskiem balkonach. Niemcy wciąż ostrzeliwali placówkę. Kamienica zaczęła płonąć i mimo gaszenia go wodą z piwnicy, noszoną kubłami, pożar ogarnął cały budynek. Około południa coraz trudniej było utrzymać kamienicę. Jak opisał L. Bartelski, „Trzeszczały płonące belki i osuwały się ściany. Artyleria i moździerze miażdżyły kamienicę. Jeden z czołgów dotarł na Puławskiej do barykady ciągnącej się dziesięć metrów przed placówką i zaczął ją demolować gąsienicami. Na Wielickiej Niemcy dochodzili już do domu. Ppor. „Bolek” wydał rozkaz odwrotu i sam pilnował ewakuacji płonącego budynku. Powstańcy opuszczali go z ulgą, nie było już czym oddychać, a ściany parzyły.

Chłopcy wskakiwali do rowu łącznikowego (...). Bez tego rowu odwrót byłby zupełnie niemożliwy, i tak pluton poniósł spore straty w zabitych i rannych. (...) Pchor. „Grabowski” otrzymał rozkaz zorganizowania obrony następnej kamienicy przy ul. Puławskiej 154. Nakłoniono ludność cywilną do jej opuszczenia, zdając sobie sprawę, że długo tu utrzymać się nie będzie można. Pluton wycofał się po jakimś czasie z chwilą, gdy z odsieczą przyszła kompania K1 pod dowództwem ppor. Stanisława, biegnąca kartofliskami i sadem w stronę Ksawerowa”.

Przy ul. Pyrskiej walczył 2 pluton ppor. „Madeja” liczący 28 chłopców. Dysponowali erkaem, PTR, 2 peemami i 6 karabinami. Zaatakowany przez piechotę i czołg z dwóch kierunków, pluton przeszedł w stronę ul. Woronicza, obawiając się odcięcia. Z kolei 3 pluton pchor. „Jima” w liczbie 20 osób zajmował pozycję przy ul. Wężyka, stacjonując przed małym dworkiem. W leju po pocisku powstało stanowisko dla czeskiej zbrojovki. Niemcy zaczęli otaczać powstańców. Na dworek spadł pociski, a budynek stanął w płomieniach. W środku zasypało strz. Jeremiego Swobodę „Zbigniewa”. Zginął też ratujący go strz. „Żbik”. Dowódca plutonu odesłał rowem łącznikowym na ul. Woronicza odesłał kilku powstańców, a sam został na stanowisku z 6 żołnierzami i obsługą erkaemu. Po uderzeniu pociskiem broń została zasypana piaskiem. Od strony dworku pojawiło się 5 żołnierzy w hełmach i z biało-czerwonymi opaskami na ręku. Nie byli to powstańcy, co poznano po brzęczących manierkach, których Polacy nie mieli. Z odległości 25 m niemiecki patrol został ostrzelany przez Polaków. Ranny „Jim” wydał rozkaz odwrotu rowem łącznikowym do szkoły przy ul. Woronicza.

Adam Bieńkowski „Żołądź” wspominał: Zaczęło się piekło, dosłownie piekło, cały Mokotów pokrył ogniem, walili w nas ze wszystkiego, gotowało się. (...) Dotarliśmy na Woronicza i tu się okazało, że jest kiepściuchno, bo Bukowińska zajęta przez Niemców, Puławska 162 zajęta przez Niemców, Królikarnia zajęta przez Niemców, tak że pierwszą linią się zrobiła ulica Woronicza. Jakieś oddziały, grupy, kompanie broniły szkoły przy Woronicza, mój pluton znów się rozmieścił gdzie żeśmy zaczynali, w tych budyneczkach na zachód od ulicy Krasickiego i Niemcy jakoś zrobili sobie przerwę. Płk. „Karol” o godz. 14.00 wysłał zaszyfrowaną depeszę: Natarcie nieprzyjaciela od zach. (ul. Pyrskiej) odparte. Nieprzyjaciel naciera dalej od płd. i płd. wsch. na rejon Królikarni. O godzinie 12.00 wyszło nowe natarcie nieprzyjaciela od wschodu na rejon ul. Konduktorskiej. Odcinek płd. w dalszym ciągu pod gęstym ogniem artylerii. Proszę o ogień art. sowieckiej na Fort Mokotów, Szopy Polskie i skrzyżowanie Dolnej i Belwederskiej.

Bieńkowski tak opisał wieczór 24 września: ma być przeciwnatarcie żeby odzyskać to, co się straciło. Sytuacja jest taka, że tu gdzie stoją szkoły milicji, policji obecnie, to było pole i dopiero na Puławskiej była zabudowa, tu była przerwa, Królikarnia miała swoje ogrodzenie, swój mur. Myśmy w rowie się rozmieścili wzdłuż ulicy Woronicza, za nami budynek na ulicy Woronicza płonący, który nas wspaniale oświetlał jakbyśmy łeb z tego rowu chcieli wystawić, a przez to pole gdzie teraz jest komenda policji (...). Na tym polu Niemcy gdzieś z dwóch stron ustawili karabiny maszynowe i ciurkiem, dosłownie ciurkiem posyłają serię za serią, serię za serią, krzyżowym, tak zwanym ryglowym ogniem pokryli to pole. Tak że nie ma sposobu, żeby się wychylić z tego rowu i atakować, zresztą to uzbrojenie się trochę poprawiło, trochę więcej tego było, bo trochę ze zrzutów, trochę zdobycznego, trochę po nieboszczykach, którzy zginęli, było trochę tego. Ale szturm na Królikarnię się zaczął, tak że chłopcy dotarli do muru. Niemcy jak się zorientowali, że z drugiej strony muru coś się dzieje, to przez ten mur z granatników zaczęli ostrzeliwać, tak że piechota zaległa, nie było mowy o tym. (...) przed świtem nam kazali się cofnąć na pozycje wyjściowe, do pozycji obronnych. (...) następne dwa dni były takie, żeśmy zajmowali jakiś budynek, to potem nas Niemcy stamtąd wykurzyli, to myśmy się cofnęli do innego budynku, a potem się okazało, że Niemcom albo się znudziło, albo doszli do wniosku, że bezpieczniej będzie gdzie indziej, to myśmy znów się [schowali]… Był budyneczek, nie ma go w tej chwili, ale to były tylko fundamenty, to znaczy wzniesiony do jakiegoś poziomu ponad ziemię. Tam się znalazłem, było nas dwóch. Od strony teraz Ksawerów, a kiedyś to była ulica Wężyka, spośród tych willi rano wyjechały czołgi. Kurde, niesamowite, wyjechały i stanęły. Co my możemy robić? Patrzymy na te czołgi i po chwili one zaczęły strzelać. Cholernie głupie uczucie jak widzę czołg, widzę lufę i wiem, że on strzeli we mnie. On sobie tą lufą czasem popatrzy w lewo, w prawo, ale cały czas mam wrażenie… Nie wiem, jak długo one strzelały, można nie wierzyć, ale te pociski się rozrywały w takiej odległości, jak do tego stolika. Dlaczego żyję, to nie wiem. W każdym razie było nas dwóch, napięcie było tak cholerne, że nie sposób było wytrzymać dłużej jak kilka, kilkanaście sekund i ten, co był na górze, co patrzył, to złaził na dół, a ten, co na dole, to go wypychał. Z kolei ten, co na górze, to go ciągnął: „Chodź tutaj, bracie”. (...) Na szczęście te czołgi postrzelały i się wyniosły, z powrotem się wycofały. Nie wiem czy to było przygotowanie do natarcia, bo natarcia nie było w każdym razie. Potem, jak popatrzyłem, to tylko oczy było widać, dosłownie, bo ja i ten kolega byliśmy wspaniale maskująco ubrani, bo żeśmy z tym gruzem, z tym pyłem byli zjednoczeni. Nic się nie słyszało, widzieć się widziało przez te szparki, z tym że w tych szparkach… Bo w piwnicy tego domu, to potem dopiero wykapowałem, ktoś mieszkał i on sobie zupę gotował, cholera i do dzisiaj pamiętam ten zapach kapustki fajnej (...). Potem przez najbliższe dwa dni była taka przeskakiwanka. My tu to oni tu, my tu to oni tu, oczywiście ze strzelaniem do siebie.

W nocy z 24 na 25 września kompania K2 współpracowała z innymi przy przeciwnatarciu na Królikarnię. Natarcie na Niemców załamało, się, trzeba było wycofać się na Puławską 142. Natarcie wstrzymano przez cały 25 września, ale wieczorem kompania została wyparta ze zburzonej szkoły przy ul. Woronicza. Placówkę udało się czasowo utrzymać, co umożliwiło wycofanie się oddziałów na północ. Polskie oddziały straciły 50% stanu.

Źródło: Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009.

Ponownie oddajmy głos Alinie Bursze z ul. Bieżanowskiej: Niedziela 24 września. Zimno mi było z osłabienia i chyba głodu, więc włożyłam na siebie co się dało: Zdzisława wełniane spodenki kąpielowe, na bose nogi góralskie kapce i sukienkę wełnianą. Nie zdążyliśmy niczego zjeść na śniadanie, bo z sąsiedniej willi Niemcy wypędzali ludzi. Bunia, Hania i ja włożyłyśmy futra i czekałyśmy w drzwiach, aby nie wrzucili do wnętrza domu granatów, tak jak było w innym domu. Mój teść wcześniej wyszedł z walizką, bo chciał się przedostać rowem w stronę walczących. Bunia wyszła pierwsza, ja z Ewusią na rękach tuż za nią. Przeszłyśmy może 10 metrów jak z tyłu wybuchł jakiś pocisk, który impetem mnie przewrócił i obsypał ziemią.

Pogonili nas przez ul. Ksawerów do Puławskiej i na jakiś pusty plac porośnięty trawą. Tam doszła Hania z Krzysiem w wózku. Byłam zmordowana. Kiedy uniosłam rękę, żeby odgarnąć włosy z czoła, jakiś żołdak zobaczył na ręce zegarek i mi go zerwał, a na pocieszenie dał kawałek czarnego chleba (właściwie to był mój pierwszy posiłek po chorobie). (...)

Mój mąż Zdzisław zginął w czasie przejścia kanałem z ul. Wiktorskiej do Śródmieścia, było to 27 września (...). Dzień wcześniej Mokotów skapitulował.

Cywilne ofiary powstania warszawskiego z terenu Szop Niemieckich. Źródło (dostęp 2V 2023 r.).

Na terenie Szop Niemieckich polegli powstańcy, np. Ryszard Wierzbicki „Mirza” z pułku AK „Baszta”, batalion „Karpaty”. Dowódca kompanii zginął 24 IX 1944 r. na ul. Wielickiej 31. Po wojnie został ekshumowany i pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Tego samego dnia ranny na Wielickiej został, postrzelony w głowę i udo, Jeremi Leonard Swoboda „Zbigniew” z tego samego co Wierzbicki oddziału, a ich kolega Tadeusz Dermacki „Orlik” poległ. Zginęły też osoby zaangażowane w ruch oporu, a zamieszkałe w okolicy, np. poległa 26 IX 1044 r. łączniczka i strzelczyni Lidia Janina Andruszkiewicz „Lita” (Wielicka 29/5). W powstaniu brali udział również: Eugeniusz Kozikowski „Dudek” (Wielicka 27), Stanisław Brzeziński „Staszek” (Wielicka 29), Zofia Dillenius „Jodła” (Wielicka 33), Bolesław Frej „Sosna” (Wielicka 33/3), Barbara Ośka „Kalina” i Stanisław Rybiński „Ryba” (Wielicka 35).

Ryszard Wierzbicki „Mirza”. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Lidia Janina Andruszkiewicz „Lita”. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Cytowany już Bronisław Wojciechowski opisał ewakuację ze szpitala przy ul. Misyjnej (dziś ul. Dożynkowa), w którym przebywał ranny. Z siostrą Hanną i jej mężem Witoldem Rudzińskim ruszył 27 września. Czytamy: Naszym niezachwianym zamiarem jest uciec Niemcom, trudno jednak sobie wyobrazić, w jaki sposób uda nam się to zrealizować. Na razie postanawiamy iść dalej z tłumem i za wszelką cenę nie dać się rozdzielić. (...)

Idziemy przez ogródki działkowe. Ludzie rozbiegają się na boki, zrywając rosnące wokół skarby. Pomidory, marchew, cebula! Jak wspaniale można się napić świeżym pomidorem! Buraki i kapusta też są jadalne. Sielanka nie trwa jednak długo. Nadbiegają Niemcy i kolbami zapędzają ludzi z powrotem na drogę.

Mija nas grupa kilkudziesięciu mężczyzn w strzępach mundurów niemieckich. Rozmawiają ze sobą po niemiecku – to zwolnieni jeńcy niemieccy.

(...) Po beznadziejnie długiej wędrówce docieramy do zabudowań w pobliżu Fortu Mokotowskiego. Niemcy zawracają nas tutaj w ulicę Odyńca – jakby z powrotem w stronę Mokotowa. Gdzie oni nas ostatecznie prowadzą? Niektórzy przypuszczają, że na teren Wyścigów konnych na Służewcu, gdzie jest podobno obóz dla wysiedlonych. (...)

Na razie znowu odpoczywamy. Z pobliskiego ogródka Hania przyniosła kilka jabłek. Choć nieco przywiędnięte, smakują jak nektar. Pogryzam też zerwaną jeszcze poprzednio marchew. Potok ludzki toczy się powoli, lecz nieustannie i wciąż mijają nas nowe gromady ludzi. (...)

Skręcamy teraz w wąską drogę wiodącą na południe. To „ulica” Pyrska. Na prawo mamy teraz małe domki, na lewo rozległe pola. Główna masa wygnańców już nas chyba minęła, bo zaczęło się robić przestronniej. Przed nami idą tysiące, koło nas już tylko niedobitki – kaleki, starcy, dzieci, chorzy. Sama kwintesencja cierpienia i nieszczęścia. (...)

Popędzani przez paru Niemców dochodzimy do miejsca, gdzie liczne gromady ludzi rozłożyły się obozem, wypoczywając na snopkach zżętego, lecz nie zwiezionego zboża. Pali się nawet kilka ognisk, w których bardziej zaradni pieką kartofle. W pobliżu jest także studnia. Woda smakuje wspaniale, ale pijemy niewiele z obawy przed chorobą. Ogromnie orzeźwia nas samo umycie twarzy i rąk. Rozkładamy się na miękkich snopkach i rozkoszujemy słońcem, które przygrzewa bardzo mocno jak na koniec września. Dziękujemy Bogu, że na pociechę zesłał nam choć tak piękną pogodę. Odpoczywamy. Spokój i cisza tego zakątka działa kojąco na nerwy w zestawieniu z nieustannym hukiem, jaki ogłuszał nas od chwili wybuchu powstania. Jeszcze bardziej kojąco działa szeroka przestrzeń dokoła, jasny błękit nieba, zieleń łąk i łagodny powiew wiatru, niosący z dalekich wiosek zapach zaoranych pól. (...)

Wlokąc się dalej mijamy z prawej strony folwark przy Pyrskiej 13 (...). Po lewej mijamy z kolei domki na rogu ulic Wężyka i Okęckiej. Niemcy wypędzają stamtąd jakichś ludzi, bijąc ich kolbami i grożąc zastrzeleniem. Posuwamy się beznadziejnie powoli i w pewnej chwili spostrzegamy, że zostaliśmy sami. Z tyłu nie ma już dosłownie nikogo, ludzie przed nami zniknęli również z oczu. Wędrujemy teraz wąską ścieżką wśród łanów niezżętego owsa. (...) Ścieżka przekracza głęboki rów przeciwczołgowy i wchodzi na drogę polną (ulicę Pęcherską). Tłum skręcił tu na lewo – ku Puławskiej. Właśnie za następnym zakrętem znikają ostatni maruderzy. Na wprost nas stoi w ogrodzie malutki domek, oczywiście spalony. Wiedzeni jedną myślą wchodzimy przez furtkę i znikamy za murem. Nikt nie zauważył naszego manewru – niełatwo nas tutaj wytropią. (...) Pod ścianą domu znajdujemy leżak, na który zaraz mnie sadzają, okrywając kołdrą. W podwórzu jest studnia i palenisko z cegieł, obok czajnik i jakieś garnki, a z drugiej strony stos drzewa i siekiera. Jesteśmy oszołomieni tymi odkryciami. Czujemy się jak rozbitkowie na bezludnej wyspie, którym udało się znaleźć na brzegu cenne szczątki zatopionego statku. (...) Nasz domek jest wprawdzie spalony i nie ma dachu, ale przynajmniej ściany chronią od wiatru. Niestety, podłogę pokrywa gruz i tylko w sionce znajduje się względnie równe miejsce. (...)

Rozważywszy gruntownie wszystkie możliwości, postanawiamy iść polami między terenem Wyścigów na Służewcu a stacją kolejową Okęcie, a następnie skręcić w lewo ku Pyrom. (...) Pierwszy odcinek do końca ogródka, następnie skomplikowane przełażenie przez płot i znów marsz przez jakiś ogród. Po przebyciu któregoś z kolei płotu wydostajemy się na otwarte pole. (...) Za nami zostają ostatnie zabudowania osady Zagościniec. Był to teren na południe od ul. Pęcherskiej, więc za krańcem Szop Niemieckich.

W głębi budynek przy al. Niepodległości 45. Zbiory Marcina Guzka. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Jerzy Kasprzycki pisał w odniesieniu do ul. Wężyka: „Najpierw w zimie 1944/45 Niemcy wykopali tu (zmusili Polaków) głęboki i szeroki rów przeciwczołgowy. Po odejściu Niemców wojska radzieckie przeprowadziły tędy międzynarodową linie łączności Moskwa–Berlin, wykorzystując częściowo przeciwpancerne umocnienia. Na trasie radzieckiej telefonii 'we-cze' nie wolno było niczego budować – zupełnie jak za czasów carskich, kiedy w pasie Cytadeli obowiązywały identyczne zakazy. Potem, pośladzie rowu przeciwczołgowego i magistrali kablowej M-Berlin zbudowano na wysokich masztach dalekosiężną linię przemysłową wysokiego napięcia. Znów nie można było pod nią lokować domów, z powodu zagrożenia silnymi prądami indukcyjnymi.

Dlatego tak nagle urywa się na ul. Woronicza ul. Krasickiego, choć przed wojną tak wiele się po niej spodziewano. Oczekiwano przede wszystkim, aż południowy jej kraniec od Naruszewicza do Ksawerowa połączy się z zielenią Królikarni i parku wokół karczmy Wierzbno, tworząc miasto-ogród. Odcinek od Ursynowskiej przez Malczewskiego do Naruszewicza i tak już obfitował w stare drzewa, ocalałe podczas parcelacji folwarku Wierzbno. Było tu w ogrodach przydomowych tyle wysokich świerków, modrzewi i jodeł, że przed Bożym Narodzeniem 1938 r. zapalano na nich elektryczne lampki, jak na choinkach. Tak samo świeciły drzewa na święta w parku dokoła gimnazjum Giżyckiego przy Puławskiej, obok pętli tramwajowej i wspaniałego sklepu kolonialnego Rowińskiego w nowoczesnej kamienicy narożnej”.

Alina Bursze tak zapamiętała koniec wojny: W styczniu 1945 na podwórzu od strony kuchennej zapaliła się szopa z beczkami koksu i drewna. Udało się wynieść beczki z koksem i ugasić ogień bez pomocy straży ogniowej. W marcu przeżyliśmy powódź. Ogród był zalany na wysokość około pół metra (trzy schodki ganku) – woda zatrzymała się na progu drzwi. Rzeka Kamienna płynęła w głębokim korycie kamiennym w pobliżu domu.

W trzy dni po wyzwoleniu (17 stycznia 1945) Warszawy teść wyruszył na Mokotów sprawdzić co z willą. Był wielki mróz. W końcu lutego teściowa wyjechała z Warszawy do domu. Ja z Ewusią wróciłam do Warszawy pod koniec kwietnia. Pomagałam cioci Aurelii w pakowaniu całego dobytku, ponieważ pan Witold Żółkowski dostał służbowe i przeniesienie do Chorzowa.

Z przodu al. Niepodległości 38 i 36, po 1945 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Zniszczona Królikarnia (most), w głębi zabudowania na terenie Szop Niemieckich, 1947 r. Fot. Stefan Rassalski. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Cezary Wojtczak opowiadał, opisując zniszczenia w tej części Mokotowa: Budynek 117, 117 A, naprzeciwko, na rogu Ksawerów ten budynek, to też był i obok był. Bo na rogu to był sklep spożywczy Rafalskiego, a obok też budynek ocalał, tam był sklep, który się nazywał „Ziarno”, z pieczywem. Sklep naszych sąsiadów Kryszewskich, mydlarnia i na drugim rogu sklep wędliniarski Głowackich. (...) Tak że to było, a [nie było] tych domów, co teraz stoją obok, na rogu Idzikowskiego. Skalę zniszczeń i rozbiórek uwidacznia dokumentacja Biura Odbudowy Stolicy, której fragmenty przedstawiam niżej.

Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Archiwum Państwowe w Warszawie, Biuro Odbudowy Stolicy, Katalog budynków /do odbudowy w dzielnicy/ Mokotów [1947] (dostęp 18 XII 2023 r.).

Po II wojnie światowej państwo wykupowało grunty. Przykładowo jesienią 1947 r. miasto przejęło grunty przy zbiegu ul. Wielickiej i Al. Wilanowskiej oznaczone tabelą nadawczą wsi Szopy Niemieckie Nr 4 i Nr 5. W 1947 r. Szopy Niemieckie oznaczone były tabelą nadawczą nr 4 i 5. Dwa lata później Osada Szopy Niemieckie miała numer 14. Przypisana była do ul. Puławskiej 164/174. Do dziś toczą się procesy sądowe o własności gruntów. W 2018 r. pisano: W stosunku do nieruchomości położonej w Warszawie przy ul. Odyńca 73 toczy się postępowanie w sprawie stwierdzenia nieważności orzeczenia administracyjnego Prezydium Rady Narodowej w m.st. Warszawie z dn. 04.03.1959 r., odmawiającego dotychczasowym właścicielom przyznania prawa własności czasowej do gruntu nieruchomości warszawskiej położonej przy ul. Wołoskiej 52, ozn. nr hip. Osada Szopy Niemieckie NN 2.3.4 lit. A rej hip. W-2618.

Wylot ul. Wielickiej na al. Niepodległości. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Barakowóz socjalny przy kamienicy przy ul. Puławskiej 152, widok od ul. Ksawerów, lipiec 1978 r. Fot. Jerzy Szamborski. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

W 1949 r. opracowano miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla terenu między ul. Wielicką i Puławską, konkretnie dla adresu ul. Puławska 164–174. Zaplanowano tu zespół budynków przemysłowych, a przy północnej i południowej granicy działki po 10 m pasa zieleni. Choć Prezydium Rady Narodowej m. st. Warszawy sprzeciwiło się zlokalizowaniu tu zakładów mleczarskich (chodziło o to, by hałasy i zapach związane z procesem produkcyjnym nie przeszkadzały mieszkającym tu ludziom, poza tym w sąsiedniej dzielnicy zaplanowano tereny pod przemysł lekki), Biuro Odbudowy Stolicy nie uwzględniło tej opinii i przeznaczyło teren pod zespół budynków nieuciążliwego i nieszkodliwego dla otoczenia przemysłu sektora publicznego oraz pod zespół budynków na cele mieszkaniowe z dopuszczeniem lokali handlowych.

Źródło: „Życie Warszawy”, 1949, 59 (1561), s. 5.

Teren między ul. Wielicką z Puławską w 1945 r., gdzie po II wojnie światowej powstała mleczarnia. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Wiosną 1949 r. zarzuty wobec zasadności tej decyzji złożył Tadeusz Łapiński z Wielickiej 10, działając we własnym imieniu oraz jako pełnomocnik innych osób (Stanisława Obłuska, Jadwiga Bogucka, Halina Łapińska, Kazimiera Braziewiczowa, Cecylia Zielonka, Władysław Łapiński i Maria Rusinowska). W piśmie, które skierował do BOS, zwrócił uwagę, że nieruchomość Szopy Niemieckie 14 o powierzchni ok. 24 tys. m kw. całkowicie wykorzystany na warzywnictwo i sadownictwo (...) od dziesiątków lat uprawiany. Z tego powodu teren ten nadawał się, jego zdaniem, tylko dla celów ogrodniczych i prowadzenia szkółek drzew owocowych wysokogatunkowych. Co więcej, na obszarze objętym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego stały zabudowania gospodarcze i 2 domy mieszkalne, w których żyło 6 rodzin, inspekty i inne urządzenia potrzebne w sadownictwie i ogrodnictwie. Mężczyzna podkreślił, że plony z tego terenu przekazywane są do Spółdzielni Ogrodniczej, która zaopatruje stolicę w warzywa i owoce. Dlaczego tu budować zakłady mleczarskie, skoro w okolicy są duże tereny niezabudowane, leżące odłogiem, nieuprawiane? BOS nie uwzględniło skargi. Decyzję o zlokalizowaniu to mleczarni motywowano dogodną lokalizacją i siecią drogową oraz doprowadzeniem do miejsca budowy sieci kanalizacyjno-wodociągowej.

Teren planowanej mleczarni między ul. Puławską a Wielicką. Źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie, Biuro Odbudowy Stolicy, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego nr 86 terenu nieruchomości „Os. Szopy Niemieckie” położonej między osiami ulic: Wielickiej, Puławskiej [1949–1949], sygn. 8420, k. 86.

Źródło: Stolica, 1950 (dostęp 8 VI 2023 r.).

Mleczarnia przy ul. Wielickiej, 1968–1971 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r).

Mleczarnia przy ul. Wielickiej, 1965–1968 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r).

Mleczarnia przy ul. Wielickiej, zdjęcie lotnicze z 1982 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

W czerwcu 1961 r. w „Stolicy” pisano: Wiosną br. Spółdzielnia Mleczarska Mokotów uruchomiła w stolicy fabrykę lodów, która w ciągu jednego dnia potrafi wyprodukować pól miliona porcji. Lody nazywają się „Bambino”, kosztują 2.50 zł. Recepturę opracował Instytut Mleczarski. Na 100 kg lodów potrzeba: 49,5 kg mleka, 34,9 kg tłustej śmietany, 5,6 kg mleka w proszku, 15 kg cukru i odpowiednie dodatki smakowe.

Pawilon Zakładu Mleczarskiego Mokotów na Placu Trzech Krzyży. Źródło: 1961 r. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Zbiory Łukasza Krysińskiego. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Zbiory Grażyny Puławskiej. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Przy ul. Wielickiej działała kuźnia. W 1962 r. kowalami byli Stanisław Łagocki i Antoni Nyczke. Dziennikarz „Stolicy” zapisał, że kuźnia istniała od ponad 40 lat, czyli powstała zapewne na początku okresu międzywojennego.

W głębi po lewej kuźnia przy ul. Wielickiej 32, lata 50.–60. XX w. Udostępnił Marek Burtea. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.)

Fot. Jacek Sielski. Źródło: Na Wielickiej konie kują, „Stolica”, 17 (1962), 10, s. 12–13.

Kuźnia przy ul. Wielickiej, 1962 r. Fot. Jacek Sielski. Źródło (dostęp 31 V 2023 r.).

W 1955 r. dwór przy ul. Ksawerów przejął Wydział Budowlany Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Po remoncie i adaptacji pomieszczeń miał być świetlicą dla pracowników Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Budynek został wyremontowany i rozbudowany. Na miejscu części dawnego budynku fabrycznego dostawiono nowe skrzydło zaprojektowane przez Biuro Projektów z ul. Pawiej. Zorganizowano tu Szkołę Departamentu I MSW.

Prawdopodobnie ok. 1950 r. kolorem naniesiono plan przyszłej zabudowy. Źródło: Plan miasta stołecznego Warszawy, 1945 r.

Później część parku przy dworze przekazano na teren zabudowy miejskiej. W 1965 r. powstały tu bloki przy al. Niepodległości. W latach 1972–1990 w dworze przy ul. Ksawerów działała Akademia Spraw Wewnętrznych.

1979 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Z relacji osób wypowiadających się na Facebooku wiemy też, że w pawilonach handlowych na partnerze bloków przy al. Niepodległości róg Ksawerów były: od 1978 r. sklep papierniczo-zabawkarski, zakład naprawy urządzeń technicznych ZUR (naprawa telewizorów i sprzętu RTV, potem wypożyczalnia kaset VHS), cukiernia, sklep mięsny, sklep chemiczny, sklep odzieżowy. W latach 60. XX w. mieścił się tu sklep spożywczy Kozłowskich. Sprzedawano w nim m.in. Lody Bambino, serki homogenizowane i mlekiem z mleczarni przy ul. Wielickiej.

Bloki przy al. Niepodległości na rogu ul. Ksawerów. Fot. Zofia Stawiarz. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 1955 r. według projektu Jerzego Beilla przy ul. Ksawerów zbudowano gmach dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Potem przekazano go milicji. Dziś mieści się tu Komenda Główna Policji Państwowej. Budynek ma kształt litery H, co widać z lotu ptaka.

W głębi po prawej gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, lata 50.–60. XX w. Udostępnił Marek Burtea. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.)

Danuta Grzegórska-Georgiew z ojcem na spacerze wzdłuż ul. Woronicza, po lewej widać budynek ministerialny, a nad głowami dziewczynki i mężczyzny kopułę Królikarni, 1957 r. Źródło (dostęp 17 IX 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Komenda Główna Policji Państwowej widziana ze skrzyżowania ul. Ksawerów i Wielickiej. Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Rzut z góry na budynek Komendy Głównej Policji Państwowej. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Przy ul. Broniwoja wystawiono bloki Spółdzielni Mieszkaniowej przy MSW. Powstały w 1964 r. W każdym z 3 bloków jest ok. 90 mieszkań.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Przy ul. Puławskiej 156–174 zbudowano socrealistyczne osiedle. Powstało w 1955 r. Autorami projektu byli tzw. Tygrysi, czyli trio architektów w składzie Wacław Kłyszewski (1910–2000), Jerzy Mokrzyński (1909–1997) i Eugeniusz Wierzbicki (1909–1991). Postawili na monumentalizm, a jednocześnie umiar w dekoracji elewacji, choć pierwotnie budynki miały mieć bogaty wystrój, arkadowe witryny, łukowe i trójkątne naczółki okien na piętrach oraz attykę z obeliskowymi sterczynami i figuralnymi rzeźbami. W 1953 r. projekt dekoracji wyróżniono II nagrodą honorową SARP.

Niezrealizowany projekt dekoracji domów przy ul. Puławskiej. Źródło: „Architektura”, 1953, 7, s. 180.

W „Stolicy” w 1955 r. pisano: Z pięciu [ostatecznie powstały tylko 4 – przyp. M.W.K.] bloków równoległych do ul. Puławskiej dwa moją po siedem pięter, a trzy po pięć pięter. Blok Al, będący powiązaniem z zachowaną zabudową przedwojenną, zamyka kolonię od strony ul. Ksawerowo [powinno być Ksawerów – przyp. M.W.K.]. Elewacje wszystkich bloków wykonano w tynkach szlachetnych. Stosowany z umiarem detal, jak tralki, attyki, „wole oczka” itd. daleki jest od „ozdóbkarstwa” i wzmacnia wyraz plastyczny całego założenia. W dobrze rozwiązanych pod względem funkcjonalnych mieszkaniach przeważają lokale dwu- i trzyizbowe. Całość – wyposażona bogato w meble wbudowane i pawlacze. Na parterach bloków znalazły pomieszczenia sklepy i lokale usługowe. Tzw. mała architektura – niskie ogrodzenie i brama – stała się dodatkowym akcentem wyodrębniającym ten zespół zabudowy spośród sąsiedniej zabudowy. Jak zauważył Jarosław Zieliński, „Skala i charakter, w jakich zaprojektowano bloki, wprost ówcześnie nazywane wielkomiejskimi, wiązała się z ich rolą: wrót miasta przy najważniejszym wjeździe do Warszawy od strony południowej”.

Elewacje bloków nazwanych pierwotnie A3 i A4. Źródło: „Stolica”, 1955, 30 s. 2.

Fragment elewacji. Źródło: „Stolica”, 1955, 30 s. 2.

Siedmiopiętrowy blok A2 od strony ul. Puławskiej. Źródło: „Stolica”, 1955, 30 s. 2.

Widok na osiedle od strony ul. Puławskiej. Źródło: „Stolica”, 1955, 30 s. 2.

Działki przy ul. Domaniewskiej, w tle bloki przy ul. Puławskiej 174 i 176/182. Źródło: „Stolica”, 1982, 19, s. 2. Kopia (dostęp 2 V 2023 r.).

Lata 1959–1970, ul. Puławska 174 (lewo) i 166/172 (prawo). Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Po II wojnie światowej przy dawnej ul. Wężyka wydzielono ogródki działkowe. Ten na wschód od al. Niepodległości, koło ul. Broniwoja i Bieżanowskiej, to ROD „Rosa”, a ten na zachód, obok ul. Okęckiej, to ROD „Kalina”.

Ul. Woronicza w kierunku al. Niepodległości, lata 60. XX w. Po prawej stronie bloki przy ul. Broniwoja (dalej) i Okęckiej (bliżej). Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Na zdjęciu Andrzej Kozak wiosną 1960 r., nauka chodzenia przy ogródkach działkowych. Ścieżka to dawna ul. Wężyka. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Skrzyżowanie al. Niepodległości i ul. Woronicza. Fot. Karol Szczeciński, 1963/1964 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Zabudowania po północnej stronie ul. Woronicza, w dolnym prawym rogu widoczne ROD „Kalina” przy ul. Wężyka, 1972 r. Fot. archiwum TVP. Źródło (dostęp 2 VII 2023 r.).

Bloki przy ul. Okęckiej, z przodu ROD „Kalina” w miejscu dawnej ul. Wężyka, koniec lat 70. XX w. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

ROD „Rosa”. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

ROD „Rosa”. Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

ROD „Kalina”. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

ROD „Kalina”. Fot. Maria Weronika Kmoch, 10 V 2023 r.

ROD „Kalina”. Fot. Maria Weronika Kmoch, 11 V 2023 r.

W latach 1962–1968 zbudowano bloki na Osiedlu Ksawerów. Architektami byli Leszek Kołacz i Zbigniew Zoller. W pięcioletnim planie rozwoju Mokotowa w latach 1961–1965 zapowiadano, że na osiedlu powstanie 1100 izb oraz 0,5 km wodociągów. Osiedle obejmuje obszar ograniczony ulicami: Woronicza na północy, al. Niepodległości na wschodzie, Wołoską na zachodzie i Domaniewską na południu.

Na pierwszym planie gmach Polskiego Radia przy al. Niepodległości. Za zaznaczoną na czerwono ul. Woronicza widoczny pas ogródków działkowych, bloki przy ul. Okęckiej oraz lekko na prawo osiedle niskiej zabudowy przy dzisiejszych ul. Abramowskiego i Zdziechowskiego, 1975 r. Źródło: NAC. Kopia (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W latach 60. i 70. XX w. w budynku przy al. Niepodległości 45 był młodzieżowy dom kultury. Prowadzono tam zajęcia plastyczne i taneczne. Działało koło teatralne i fotograficzne. Organizowano zabawy taneczne. Działały fankluby. Były też zajęcia karate! Później był tam sklep meblowy. W latach 80. XX w. działał tu klub video.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W budynku przy al. Niepodległości 22, który w czasie PRL należał do Akademii Spraw Wewnętrznych, mieści się Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. To samodzielna jednostka w strukturze uczelni. Budynek jest nazywany Ośrodkiem Ksawerów.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Na granicy dawnych Szop Niemieckich wystawiono budynek, który ma bardzo ciekawą historię. Przy ul. Woronicza 19 w 1956 r. rozpoczęto budowę garaży i warsztatów. Do użytku oddano je w 1958 r. Zajmowała je Kolumna Transportu Sanitarnego m. st. Warszawy, o czym informował kolorowy neon. Garaż, który mieścił ok. 400 samochodów, był pierwszym garażem wielopoziomowym typu rampowego w Warszawie. Projektantami obiektu i jego otoczenia byli Janusz Czajkowski, Wiesław Żochowski i Mariusz Dalak (konstrukcja autorstwa H. Piotrowskiego). Podczas remontu w 2008 r. naprawiano elewację, wykonano nowy wjazd, wymieniono nawierzchnię ciągów komunikacyjnych oraz parkingów. Współcześnie część powierzchni wynajmują prywatne firmy.

Źródło: Marta Leśniakowska, Architektura w Warszawie. Lata 1945–1965, Warszawa 2003.

Fot. E. Kupiecki. Źródło: „Stolica”, 11 (1956), 37 (454), s. 7.

Budowa garażu. Fot. B. Jahn, 1957 r. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Elżbieta Grabowska napisała na Facebooku: To jest ulubiony budynek mojego dzieciństwa. Uwielbiałam wychodzić na balkon i „godzinami” patrzeć na kręcące serpentyny karetki. Zdarzało mi się też karetką jechać z mamą do szkoły na tzw. „łebka”. Pamiętam budkę z piwem na rogu Samochodowej i Woronicza obok przystanku tramwajowego. Mój ojciec kupował tam w lato kufel piwa a mi groszki w żółtym, przekręcanym pudełku z dziurką. Nawierzchnia całej ulicy Samochodowej była z kocich łbów. Z tamtych czasów pamiętam jeszcze jeżdżące Wołoską wozy z węglem zaprzężone w konie. Po drugiej stronie Samochodowej, za Telewizją Polską w stronę Domaniewskiej, rozciągał się wielki sad. Chodziliśmy tam na spacery w niedzielę.

Źródło: Warszawa 1960, oprac. fot. Edmund Kupiecki, Wyd. Arkady, Warszawa 1960, kopia (dostęp 1 VII 2023 r.).

Garaż w latach 1970–1975. Źródło: Marta Leśniakowska, Architektura w Warszawie. Lata 1945–1965, Warszawa 2003.

Źródło: Dzieje Mokotowa, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Ż. Komarowa, H. Rostkowska, Warszawa 1972.

Między 1968 a 1975 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Fot. bonczek_hydroforgroup, 2021 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Tuż obok, przy ul. Woronicza 17, ulokowano Centrum Radiowo-Telewizyjne. Do dziś mieści się tu siedziba TVP. Centrum oddano do użytku 18 VII 1969 r. Doprowadziło to do likwidacji m.in. ul. Pyrskiej. Co ciekawe jedna z pierwszych emisji skończyła się zatruciem ekipy telewizyjnej, ponieważ inwestycja, przygotowana w pośpiechu na 25-lecie PRL, nie była gotowa. Podłogi studia nagraniowego nie były przystosowane o wysokiej temperatury lamp używanych do nagrań.

Teren Szop Niemieckich w 1935 r., dziś to obszar od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren Szop Niemieckich w 1936 r., dziś to obszar od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren Szop Niemieckich w 1945 r., dziś to obszar od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Trwa budowa Centrum Radiowo-Telewizyjnego, widok od strony ul. Niepodległości 46/50, ok. 1967 r. Zbiory Leszka Małolepszego. Źródło (dostęp 6 IV 2024 r.).

Projekt Centrum Radiowo-Telewizyjnego przy ul. Woronicza, 1960–1963 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Centrum Radiowo-Telewizyjnego przy ul. Woronicza w 1969 r. Fot. H. Jurko. Źródło: „Stolica”, 24 (1969), 30 (1129), s. 3.

Budynek pomocniczy (tzw. cyklon) dla warsztatu opraw scenograficznych. Źródło: „Stolica”, 24 (1969), 12 (1112), s. 2.

Kompleks TVP i miejsce realizacji programów: 1. programy publicystyczne, Teatr Telewizji, transmisje sportowe, programy rozrywkowe, programy młodzieżowe; 2. „Wielka Gra”; 3; zielone plenery – „Pytanie na śniadanie”; 4. gmach B – „Pytanie na śniadanie”; 5. „Jaka to melodia”; „Korona królów”; 6. „Korona królów”. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Budynki TVP, lata 70. XX w. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Fot. Longin Brodowski, 1974 r. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). Istnieje już kompleks budynków TVP. Zdjęcie lotnicze z 1976–1977 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej), w środku kompleks budynków TVP. Zdjęcie lotnicze z 2005 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Blok W1 na terenie kompleksu TVP, widok od strony ul. Zdziechowskiego. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Obszar TVP. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Niektóre budynki już zakończyły swój żywot, jak zburzony w 2015 r. czternastokondygnacjowiec. Do 1998 r. siedzibę miał tu zarząd TVP.

Fot. A. Marzec. „Stolica”, 1974, 52, s. 7, kopia za: źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Zabudowania przy ul. Woronicza 17 należące do Telewizji Polskiej, 1981 r. Fot. Mirosław Stankiewicz/TVP/EAST NEWS. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Budynki telewizyjne w 1988 r. Źródło (dostęp 13 V 2023 r.).

Budynek A należący do TVP, lata 90. XX w. Zbiory Pawła Bogusza. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej), w środku kompleks budynków TVP, w tym czternastokondygnacjowiec (w środku zdjęcia u góry). Zdjęcie lotnicze z 2014 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej), w środku kompleks budynków TVP. Czternastokondygnacjowiec (w środku zdjęcia u góry) już zburzony. Zdjęcie lotnicze z 2015 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Wejście na teren TVP od ul. Modzelewskiego. Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Widok od ul. Modzelewskiego. Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Widok od ul. Woronicza. Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

W 1991 r. przy ul. Modzelewskiego, tuż obok kompleksu budynków TVP, otwarto Studio S1 Polskiego Radia. W dniu 27 IX 1996 r. nadano mu imię Witolda Lutosławskiego. Studio Polskiego Radia jest uważane za jedną z najlepszych akustycznie sal koncertowych w Polsce i najlepsze studio nagraniowe w Europie Środkowo-Wschodniej.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Po północnej stronie ul. Woronicza, w kwartale między al. Niepodległości, ul. Odyńca a Wołoską, w latach 1956–1964 wybudowano Osiedle Wierzbno. Zaprojektował je zespół w składzie: Zofia Fafiusowa, Jerzy Stanisławski, Kazimierz Stasiniewicz, Tadeusz Węglarski i Andrzej Wochna. Osiedle objęło niewielki fragment dawnych Szop Niemieckich. Dziś to obszar między ul. Woronicza, Marzanny i F. Joliot-Curie. Tę część wybudowano w ostatnim etapie prac, w latach 1958–1964.

Najdalej na północ wysunięte działki Szop Niemieckich, 1936 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Ten sam teren w 1945 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Na północ od ul. Woronicza (poziomo) Osiedle Wierzbno. Zdjęcie lotnicze z 1982 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Oto jedna z nowo powstałych dzielnic Warszawy – osiedle mieszkaniowe Wierzbno, fragment w rejonie ul. Woronicza (ukośna z prawej strony) i Puławskiej (poprzeczna w głębi, zamykająca panoramę). Na froncie z lewej strony pawilony handlowo-usługowe, mieszczące również pocztę, głębiej – budynek szkoły nr. 119. Za budownictwem mieszkaniowym budownictwo towarzyszące niestety nie zawsze nadąża, ale z czasem wyrównają się i te dysproporcje. Fot. Zbyszko Siemaszko. Źródło: „Stolica”, 23 (1968), 44 (1901), s. 7.

W latach 70. XX w. wybudowano Osiedle Służew – Fort Domaniewska, które, jak czytamy w „Stolicy”, zostało zlokalizowane przy ul. Wilanowskiej, pomiędzy al. Lotników, ul. Puławska, Al. Niepodległości i ul. Domaniewską, a krzyżujące się wewnątrz zespołu główne arterie komunikacyjne dzielą go na cztery różnokształtne części. Długie 11-kondygnacyjne budynki klatkowe oraz 16-kondygnacyjne punktowce decydują o charakterze całości, uzupełnionej mniejszymi budynkami oraz ciągiem zaadoptowanego budownictwa jednorodzinnego w rejonie ul. Puławskiej. Zaprojektowano tutaj ogółem dwa zespoły, trzy przedszkola, dwa zespoły administracyjne, kilka pawilonów handlowo-usługowych, stację obsługi samochodów, międzyosiedlowy ośrodek i park. Realizacja obu osiedli, rozpoczęta przed trzema laty, ma być zakończona w tym roku. Zamieszka tu łącznie ponad 21 000 osób. Projekt opracowano w zakładzie Projektowania KBM Południe. Generalnym projektantem jest inż. arch. Tadeusz Mrówczyński z zespołem.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Pasaż usługowo-handlowy przy al. Niepodległości 19, 1981 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Budynek przy ul. Modzelewskiego 60, 1981 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Ul. Bryły 6 i 4, 1976 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Ul. Bryły 3, 1976 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Osiedle obejmowało teren dawnych Szop Niemieckich, choć za niego wychodziło, np. blok przy ul. Bryły 3 tylko fragmentem od strony ul. Domaniewskiej stał na terenie dawnej wsi, podobnie blok przy ul. Bryły 4. Blok pod numerem 6 stanął już na gruntach dawnej wsi Służew. Na poniższe zdjęcie z 1996 r. orientacyjnie naniosłam przedwojenne granice Szop Niemieckich, co pokazuje, że nie całe osiedle Domaniewska leżało na ich obszarze.

Fot. Lech Zielaskowski, 1996 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

Można powiedzieć, że kapliczka przy ul. Maleckiego jest pozostałością po ul. Pęcherskiej. Co więcej, chodnik obok kapliczki biegnie ciągiem dawnej ulicy. Drogę w tym miejscu (dawniej miejsce obsiane żytem) nazywano Zagościńcem.

Na powyższym zdjęciu lotniczym widać zabudowę jednorodzinną przy ul. Zdziechowskiego, Abramowskiego i Pęcherskiej. Pojawiła się w okresie powojennym z powodu niedoboru mieszkań. Zapewne wiele parterowych domów powstało jako samowola budowlana. Przy domach urządzano ogródki, uprawiano warzywa, owoce w sadach. Okolice ul. Abramowskiego, nazwanej tak w 1969 r., określano mianem Koreia.

Fot. Lech Zielaskowski, 1996 r. Źródło (dostęp 3 V 2023 r.).

W latach 70. XX w. okolice ul. Pęcherskiej zabudowano budynkami przemysłowymi. Łączyła ona ul. Domaniewską z półwiejską ul. Abramowskiego. Na terenie między dzisiejszym pl. Gugulskiego a ul. Samochodową istniało 8 większych baraków warsztatowych, na północ od ul. Abramowskiego – 3.

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 1976–1977 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 1982 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 1987 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 1990–1994 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2001 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Po II wojnie światowej przy ul. Ksawerów zagościł Instytut Badawczy Budownictwa (od 1949 r. Instytut Techniki Budowlanej). Powstał w 1945 r. Główna siedziba znajduje się przy ul. Filtrowej. W księdze jubileuszowej ITB z 2005 r. czytamy: „W 1949 r. Instytut otrzymał przy ul. Ksawerów 21 (Mokot6w) około 6 ha powierzchni do prowadzenia badań poligonowych, gdzie uruchomił 1.07.1949 r. Ośrodek Doświadczalny. Ośrodek ten, po ukształtowaniu jego działalności, został przekształcony w 1954 r. w Przedsiębiorstwo Budownictwa Doświadczalnego, podlegle ITB”. W latach 60. XX w. przy ul. Ksawerów stawiano kompleks budynków ITB. Najnowsze powstały na przełomie XX i XXI w.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Źródło: Stanisław M. Wierzbicki, Jubileusz 60-lecia instytutu, „Prace Instytutu Techniki Budowlanej”, 2005, 4 (136), s. 20.

Rozbudowa osiedla wywołała potrzebę: szkoły i kościoła. Przy ul. Niepodległości (dziś Abramowskiego) powstała Szkoła Podstawowa nr 146 im. gen. Franciszka Jóźwiaka „Witolda”. Dziś to Niepubliczna Szkoła Podstawowa nr 97 przy ul. Abramowskiego 4.

Fot. Stanisław Drozdowski, 26 XII 1966 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Widok od ul. Lutocińskiej. Fot. Stanisław Drozdowski, 26 XII 1966 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Stanisław Drozdowski, 26 XII 1966 r. Źródło (dostęp 27 VI 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Ul. Lutocińska. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Szkoła podstawowa nr 130 im. Tadeusza Kościuszki powstała na działce oznaczonej jako Szopy Niemieckie 247 (dawny adres: ul. Wielicka 23). Od 1 IX 2019 r. działa tu XLIII Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Wielkiego. Wcześniej mieściło się tu Gimnazjum nr 5 im. Tadeusza Kościuszki.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Kościół powstał, jak wspominał Sławomir Matczak, na miejscu czereśniowego sadu. Parafię w tej części Mokotowa wyznaczył w 1968 r. kard. Stefan Wyszyński. Siedzibą miała być kaplica franciszkanek na terenie parku Królikarnia. Do celów liturgicznych zaadaptowano pralnię. Na rektora kaplicy wyznaczono ks. Janusza Żyźniewskiego. Dekret ustanawiający rektorat niezależny od parafii Św. Michała wydano 8 X 1968 r. Starania o budowę kościoła były długie i żmudne, bo Urząd ds. Wyznań blokował działania. Wiosną 1981 r. rektorat otrzymał zgodę na budowę kościoła. Ostatecznie jednak parafia dostała przydział ziemi na skraju Domaniewskiej i al. Niepodległości, wąską, długą działkę w sąsiedztwie stacji zasilania energetycznego. Świątynię zaprojektowali Marek Martens i Leszek Korolewicz. Jesienią 1981 r. procesyjnie przeniesiono dębowy krzyż z kaplicy w Królikarni. Kard. Józef Glempa w dniu 21 XII 1981 r wydał dekret ustanawiający parafię pw. Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła. Wykopy pod kościół rozpoczęły się 1 VI 1982 r. Kamień węgielny wmurował kard. Józef Glemp 7 X 1982 r. Od 27 X 1983 r. odprawiano nabożeństwa w dolnym kościele. W 1987 r. kościół w stanie surowym został poświęcony. W dniu 26 V 1996 r. kard. Józef Glemp poświęcił kościół górny. W ołtarzu głównym umieszczono krzyż o wysokości 9,60 m wykonany z metalowych płyt zdobionych wschodnim malarstwem autorstwa Tomasza Milla. W 1994 r. firma Jana Felczyńskiego odlała trzy dzwony.

Budowa kościoła przy ul. Domaniewskiej, 1993 r. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Tablica w kościele. Fot. Jolanta Dyr, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 1986 r. zamknięto al. Niepodległości, bo rozpoczęła się budowa metra. Z Ursynowa do centrum poprowadzono autobus 502, który tuż za ul. Domaniewską skręcał w ul. Wielicką, mijał mleczarnię i Komendę Główną Policji, zatrzymywał się przy ogródkach działkowych na rogu ul. Wielickiej i Woronicza, potem wjeżdżał w ul. Krasickiego i następnie bocznymi ulicami dopiero przez ul. Batorego wracał na al. Niepodległości. Ulicę otwarto ponownie w 1994 r.

Projekt stacji metra przy ul. Woronicza, 1986 r. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Budowa metra, po prawej bloki na wschód od al. Niepodległości, 1986 r. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Budowa metra, widok z al. Niepodległości w stronę Dworca Południowego, po prawej fragment szkoły podstawowej nr 13, 1986 r. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Budowa metra w al. Niepodległości, 1986 r. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Budowa metra, widoczne bloki przy ul. Broniwoja i Okęckiej. Fot. Edward Grochowicz, 12 VII 1987 r. Zbiory Ośrodka KARTA. Źródło (dostęp 14 VII 2023 r.).

Budowa stacji metra Wierzbno, w tle blok przy ul. Okęckiej 6 i al. Niepodległości 43/47, 1989–1991 r. Zbiory Piotra Anuszewskiego. Źródło (dostęp 6 V 2023 r.).

Objazd alei Niepodległości przez ul. Wielicką. Fot. Marcin Stiasny, 15 X 1993 r. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Objazd al. Niepodległości przez ul. Wielicką, za autobusem szkoła podstawowa nr 130 przy al. Niepodległości, lata 90. XX w. Zbiory Zofii Stawiarz. Źródło (26 VI 2023 r.).

Wyjazd z ul. Wielickiej na al. Niepodległości po zakończeniu wykopów pod metro, wakacje 1993 r. Fot. Maciej Turkowski. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Przebudowa skrzyżowania al. Niepodległości z ul. Woronicza w czasie budowy metra sprawiła, że z ogródków działkowych przy ul. Wężyka wydzielono nieco terenu, którym początkowo biegła jezdnia, a potem urządzono tu teren zielony. Dziś część tego terenu po stronie ROD „Kalina” to skwer im. Miry Zimińskiej.

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). W górnym prawym rogu widoczne ogródki działkowe na południe od skrzyżowania al. Niepodległości i ul. Woronicza. Zdjęcie lotnicze z 1982 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). W górnym prawym rogu widoczne ogródki działkowe na południe od skrzyżowania al. Niepodległości i ul. Woronicza zmniejszone o teren, którym poprowadzono jezdnię. Zdjęcie lotnicze z 1987 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej).W górnym prawym rogu widoczne ogródki działkowe na południe od skrzyżowania al. Niepodległości i ul. Woronicza zmniejszone o teren, którym poprowadzono jezdnię. Zdjęcie lotnicze z 1990–1994 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Skwer Miry Zimińskiej. Fot. M.W. Kmoch, 3 VII 2023 r.

W 1995 r. teren zielony między ul. Puławską, Woronicza, Puławską, Wielicką i Broniwoja, gdzie dawniej istniał folwark Ksawerów, nazwano Skwerem Grupy Artyleryjskiej Armii Krajowej „Granat”. Jednostka walczyła na Mokotowie we wrześniu 1939 r. Stoi tu pomnik poświęcony oddziałowi. Na skwerze w okresie letnim odbywa się targ śniadaniowy.

Późniejszy Skwer AK „Granat” na na górze zdjęcia, na zachód od Królikarni. Fot. Zbyszko Siemaszko, 1975 r. Źródło (dostęp 6 IV 2024 r.).

Pomnik na Skwerze AK „Granat” w Warszawie. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Skwer AK „Granat” w Warszawie. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Powróćmy do zabudowy mieszkalnej rejonu. Przy ul. Wielickiej mamy współcześnie głównie wille, apartamentowce i niewielkie kamienice.

Widok na ul. Wielicką, koniec lat 70. XX w. Zbiory Marii Kosickiej. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Przejście przez osiedle pomiędzy ul. Wielicką a Puławską, po prawej Wielicka 32, po lewej garaże, 1975 r. Zbiory Tomasza Marcinkowskiego. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Na miejscu apartamentowca przy ul. Ksawerów 11 (2014 r., projekt pracowni Vis a Vis) do 2001 r. stała willa z lat 30. XX w. zaprojektowana przez Janusza Ostrowskiego. Sławomir Matczak pisał o niej: tajemnicza willa. Naszpikowana elektroniką. Stąd podsłuchiwano rozmowy w Komendzie Głównej Policji. Właściciel zburzył kamienicę w ciągu jednej nocy tuż przed wpisem budynku do rejestru zabytków... Potem teren sprzedano pod inwestycję.

Ul. Ksawerów 11. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

W miejscu mleczarni przy ul. Wielickiej powstało osiedle budynków pod nazwą Apartamenty przy Królikarni. Budynki przy ul. Wielickiej 36–42 powstały w latach 1997–2003 i mają zróżnicowaną wysokość (4–13 pięter). Tworzą czworobok. Na osiedlu wybudowano podziemny dwukondygnacyjny parking i plac zabaw dla dzieci. Jest też centrum sportowo-rekreacyjne z basenem, sauną, siłownią i salą do aerobiku oraz ujęcie wody oligoceńskiej.

Apartamenty przy Królikarni, zdjęcie lotnicze z 2001 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Apartamenty przy Królikarni, zdjęcie lotnicze z 2008 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 2002 r. budynek czynszówki przy ul. Wielickiej, dawnego budynku mieszkalnego dla pracowników fabryki Scholtze'a, planowano wpisać do rejestru zabytków, ale... Właściciel w ciągu weekendu rozebrał budynek. Proponowano zorganizowanie tu Muzeum Mokotowa, ale pomysłu nie zrealizowano. W 2008 r. zbudowano tu Rezydencję Ksawerów (ul. Wielicka 43–45).

W głębi czynszówka przy ul. Wielickiej/Ksawerów, lata 50.–60. XX w. Udostępnił Marek Burtea. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.)

Czynszówka na rogu ul. Wielickiej i ul. Ksawerów, koniec lat 70. XX w. Fot. Maciej Łukasik. Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Ul. Ksawerów 11. Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Nowe bloki postawiono też przy ul. Modzelewskiego na południe od ul. Woronicza. Widać je na zdjęciach lotniczych z 2001 r. Stanęły obok wcześniejszych zabudowań z ok. lat 70. XX w. Przy ul. Ksawerów 30 znajduje się siedziba Spółdzielni Mieszkaniowej Spółdzielczy Samopomocowy Dom Inwalidów Wojennych i Wojskowych w Warszawie.

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej). Zdjęcie lotnicze z 2001 r. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Przy ul. Ksawerów 20 rozebrano przedwojenny budynek i wystawiono nowy. Stara willa należała do Tomaszewskich. „Gdy budował ją (...) Edward Tomaszewski, nie było jeszcze alei Niepodległości, ale już na planach miejskich zaznaczono przebieg projektowanej na daleką (wtedy) przyszłość arterii N–S. Tym projektom podporządkowano wszelkie prywatne zamiary i Tomaszewscy mieli prawo przypuszczać, że prędzej lub później znajdą się wraz ze swoim domkiem w pobliżu najruchliwszej trasy. Tak się w końcu stało, z tą tylko poprawką, że od alei Niepodległości oddziela dziś willę gwarne osiedle mieszkaniowe” – pisał Jerzy Kasprzycki.

W listopadzie 2010 r. zakończyła się budowa biurowca BTD Office Building liczącego 15 kondygnacji. Stoi na ternie między ulicami: Wielicką, Domaniewską i al. Niepodległości.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W ostatnich latach na terenie dawnych Szop Niemieckich obserwuję dynamiczne zmiany. W latach 2006–2007 powstał trzynastokondygnacyjny budynek mieszkalny przy ul. Broniwoja 11. Wykonawcą jest spółka budowlana Eiffage Budownictwo Mitex.

Po lewej Broniwoja 5, po prawej Broniwoja 11. Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Sąsiedni apartamentowiec przy ul. Broniwoja 5 został obłożony szarą cegłą elewacyjną (klinkierem). Inspiracją dla architektów ze studia 90 Architekci, którzy byli odpowiedzialni za projekt budynku, były modernistyczne kamienice np. przy ul. Asfaltowej i na osiedlu Szare Domy. Budynek jest wykończony drewnem i szkłem. Projekt wykonano w 2014 r., ale dopiero niedawno został zrealizowany. Obok jest plac zabaw.

Teren przed zagospodarowaniem. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Budowa apartamentowca przy ul. Broniwoja 5. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Apartamentowiec przy ul. Broniwoja 5. Fot. B. Borecki. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

W 2020 r. przy ul. Wielickiej 47 zaczęto rozbierać budynek. W 2022 r. rozpoczęła się tu budowa nieruchomości Wielicka Residence. Ma zostać ukończona w drugim kwartale 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, listopad 2020 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Wizualizacja od ul. Wielickiej. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Wizualizacja od ul. Broniwoja. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Przy ul. Bieżanowskiej róg Broniwoja powstaje kolejny apartamentowiec. Villa Ksawerów ma zostać oddana do użytku w III kwartale 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Wizualizacja Villi Ksawerów przy ul. Broniwoja. Źródło (dostęp 10 VII 2023 r.).

Przy ul. Orkana 14 przebudowano i zmodernizowano jedną z przedwojennych willi. Przeznaczono ją na potrzeby wystawienniczo-muzealne oraz reprezentacyjne i użytkowe. Zorganizowano tu salę edukacyjną dla dzieci, czytelnię i sale wystawiennicze z eksponatami zbiorów dotyczących polskich formacji policyjnych. Budynek nazywano Policyjnym Centrum Edukacji Społecznej, ale później przemianowano na Biuro Edukacji Historycznej – Muzeum Policji Komendy Głównej Policji. Przy ul. Broniwoja planowany jest budynek, w którym mają się znaleźć: sala widowiskowa, sala ceremonialna oraz wyposażona w nowości technologiczne sala wystawiennicza oraz stanowisko kierowania zespołu dyżurnych Komendy Głównej Policji.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Zmienia się też teren TVP. W latach 2001–2008 powstał budynek redakcyjno-biurowy B. To postmodernistyczny kompleks z charakterystyczną wieżą, nawiązującą do wieży Babel jako symbolu współczesnych mediów, oraz częścią podobną do dziobu statku, usytuowany frontem do ul. Samochodowej. Projekt autorstwa architekta Czesława Bieleckiego był wielokrotnie krytykowany, a inwestycja kosztowała cztery razy więcej niż zakładano. Budynkowi zarzuca się brak funkcjonalności.

Budowa kompleksu w 2002 r. Fot. Jan Bogacz. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Fot. Piotr Molecki. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Fot. Tomasz Jastrzebowski. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Fot. Arkadiusz Ziolek. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Wnętrze (hol na parterze). Fot. Artur Zawadzki. Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Kiedy to piszę w 2023 r., trwa budowa nowoczesnej hali zdjęciowej przy ul. Woronicza 17. Budynek ma być oddany do użytku w pierwszym kwartale 2024 r.

Teren od garażu przy ul. Samochodowej (po lewej) do al. Niepodległości (z prawej), zdjęcie lotnicze z 202 r. Widoczny teren budowy na obszarze TVP (na dole w środku zdjęcia). Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Wizualizacja nowej hali przy ul. Woronicza 17. Źródło (dostęp 8 VI 2023 r.).

Planowane jest też muzeum filmowo-telewizyjne, które ma powstać na terenie kompleksu TVP w miejscu rozebranej myjni, obok nowej hali. Projekt, którego wykonawcę wybrano w sierpniu 2022 r., zakłada elipsoidę lub, według innych określeń, bryłę przypominającą jajo. Projektanci (PIG Architekci, autorzy projektu nowej hali) mówią o skojarzeniach ze stalowym sterowcem.

Źródło (dostęp 20 XII 2023 r.).

Willa Farynów przy ul. Domaniewskiej 14 służy jako dom na wynajem na wesela, przyjęcie prywatne, firmowe, kolacje, cocktail party. Możliwy jest nocleg. Można też wynająć cały dom na cele mieszkalne. Dom funkcjonuje pod nazwą Mokosza.

Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Budynek przy ul. Sportowej 5, datowany na ok. 1938 r., został rozebrany ok. 2014 r. W tym miejscu od 2015 r. stoi Villa Sportowa.

Fot. Sylwia Teofiluk, wrzesień 2008 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Rys. Sylwia Teofiluk, wrzesień 2008 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Sylwia Teofiluk, wrzesień 2008 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Dziś dwór przy ul. Ksawerów 13 to siedziba Departamentu Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wcześniej była tu siedziba poprzednika, czyli Urzędu Generalnego Konserwatora Zabytków. Na terenie parku rośnie pomnik przyrody: dąb szypułkowy wysoki na 31 m i o obwodzie 302 cm.

Dwór przy ul. Ksawerów 13 w 2012 r. Fot. Ernest90s, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Wiejski charakter terenu dawnych Szop Niemieckich długo można było poczuć przy ul. Abramowskiego i Zdziechowskiego. W 2005 r. zaczęto likwidować zabudowę jednorodzinną. Większość (w tym magazyny) zniknęła do 2008 r.

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2005 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2008 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Prawdę mówiąc, to od obserwacji tej okolicy zaczęło się moje zainteresowanie Szopami Niemieckimi. Wszak mieszkam niedaleko. Przez ostatnie 8 lat zauważałam zmiany i niektóre udokumentowałam.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 22 II 2022 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 3 V 2023 r.

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Teren zabudowano w latach 2011–2023, najpierw budynkami biurowymi, potem biurowcami Ambassador Office Building, Nestle House, Mokotów City, Ocean Plaza, następnie zabudową mieszkaniową Holm House.

Ul. Pęcherska. Fot. Er, ok. 2011 r. Źródło (dostęp 6 V 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2010 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2011 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2012 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2013 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2014 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2015 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2016 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2017 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2018 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Fot. Grazus, ok. 2018 r. Źródło (dostęp 1 V 2023 r.).

Posesja przy ul. Zdziechowskiego 9 w 2019 r. Źródło (dostęp 2 V 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Od 2018 r. plac przy ul. Pęcherskiej nosi imię Ireneusza Gugulskiego. Część ul. Abramowskiego między ul. Modzelewskiego i Samochodową nazwano im. Mariana Zdziechowskiego.

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2019 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2020 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2021 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Obszar ul. Abramowskiego, Zdziechowskiego i Pęcherskiej w 2022 r. Na dole ujęcia ul. Domaniewska. Źródło (dostęp 1 VII 2023 r.).

Fot. Maria Weronika Kmoch, 2 V 2023 r.

Warto zaznaczyć, że dzieją się ważne rzeczy w sprawie dziedzictwa Szop Niemieckich. Chodzi o ul. Wężyka, dziś ścieżkę w obrębie ogródków działkowych.

I jeszcze informacja, która pokazuje, że nadal trwa pamięć o dawnych Szopach Niemieckich.

****

Podobnie jak w przypadku wpisu o Szopach Polskim i Nowym Sadzie, tak i tutaj chcę przywołać mieszkanki i mieszkańców opisywanego terenu. Świetnym źródłem do poznania rodzin mieszkających tu w połowie XIX w. jest Księga ludności wsi Szopy Niemieckie z lat 1862–1865. Poniżej kilka kart z księgi.

Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Województwa Mazowieckiego/ Rząd Gubernialny Warszawski, Księga ludności wsi Szopy Niemieckie [gmina Mokotów], powiat i gubernia warszawska, założona w roku 1862 [1865–1865], sygn. 4418.

Źródło: „Kurjer Poranny”, 23 (1899), 109, s. 4.

Źródło: „Świat”, 4 (1909), 49, s. 25.

Źródło: „Kurjer Czerwony”, 5 (1926), 75, s. 4.

Źródło: Spis nieruchomości w Warszawie z podaniem nazwisk właścicieli 1930 r., Warszawa 1930.

Źródło: Księga adresowo-gospodarcza miasta stołecznego Warszawy, cz. 3 e: Spis właścicieli domów w mieście stołecznym Warszawie, Warszawa 1939.

Wycinki prasowe dają wgląd w pewne aspekty życia dawnych mieszkańców i mieszkanek Szop Niemieckich. Oto kilka relacji, które odnalazłam.

Źródło: „Dziennik Bydgoski”, 20 (1926), 44, s. 4.

Źródło (dostęp 26 VI 2023 r.).

Ogłoszenia w prasie to kolejne ciekawe źródło, które pozwala przenieść się w czasie i wyobrazić sobie życie dawnych mieszkańców i mieszkanek Szop Niemieckich.

Zaznaczę, że jestem świadoma, że granice między Szopami Polskimi, Szopami Niemieckimi i Potokiem nie są takie proste jak mogłoby wynikać z powyższego tekstu. Że tereny przynależne do tych wsi czasem się przeplatały. Pracuję nad mapą, która pokaże dawne podziały na współczesnej siatce ulic. Mapę pokażę w jednym z kolejnych wpisów nt. wiejskości Mokotowa.

Mam nadzieję, że ta wyprawa w przeszłość, a jednocześnie spacer po współczesnym Mokotowie w części, gdzie dawniej była wieś Szopy Niemieckie, był dla Ciebie ciekawy. To właśnie dzięki odkryciu wiejskiej przeszłości obszaru, na którym mieszkam, poczułam, że Warszawa nie jest taka obca jak mi się wydawało. Wszak to jedna wielka wieś. No dobra, wiele wsi...

Bibliografia

I. Źródła

A. Archiwalia

Akta metrykalne warszawskich parafii dostępne przez portal Geneteka i szukajwarchiwach.gov.pl (dostęp 10–11 VII 2023 r.);

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Kancelaria Generał-Gubernatora Warszawskiego, Po priedstawleniju Priezidienta g[oroda] Warszawy ob ischodatajstwowanii razrieszenija M[inistierst]wa Finansow na wozmieszczenije gorodskoj kassie iz summ kazny 75 r[ublej] izraschodowannych na diezinfiekcyju koniuszen w usadbie „Szopy Niemieckije” [Raport Prezydenta miasta Warszawy o uzyskaniu pozwolenia Ministerstwa Finansów na zwrot do kasy miejskiej 75 rubli ze skarbu państwa, wydanych na dezynfekcję stajni w gospodarstwie „Szopy niemieckie”] [1907–1907], sygn. 5370;

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komisja Województwa Mazowieckiego/ Rząd Gubernialny Warszawski, Księga ludności wsi Szopy Niemieckie [gmina Mokotów], powiat i gubernia warszawska, założona w roku 1862 [1865–1865], sygn. 4418;

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Komitet Urządzający w Królestwie Polskim, Protokoły posiedzeń zwyczajnych Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim [ nr 281–287] [1869–1869], sygn. 60;

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Południowych, Dział V. Departement Warschau, Namentliches Verzeichnis der etablierten Kolonisten im Kammerdepartement Warscha [1793–1806], sygn. 90;

Archiwum Państwowe w Warszawie, Biuro Odbudowy Stolicy, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego nr 86 terenu nieruchomości „Os. Szopy Niemieckie” położonej między osiami ulic: Wielickiej, Puławskiej [1949–1949], sygn. 8420;

Instytut Pamięci Narodowej, Powstanie Warszawskie, Mokotów, Obwód Służew [protokoły przesłuchania świadków odnośnie morderstw popełnionych na ludności cywilnej 1946–1949], sygn. IPN GK 182/63, relacje: (dostęp 29 IV 2023 r.);

Instytut Pamięci Narodowej, Powstanie Warszawskie, Mokotów [Protokoły przesłuchania świadków 1949], sygn. IPN GK 182/48, relacje: Zofii Odechowskiej (dostęp 13 V 2023 r.);

Narodowy Instytutu Dziedzictwa w Warszawie, tzw. karty białe: Bieżanowska 5, Domaniewska 14, Sportowa 5 (dostęp 2 V 2023 r.).

B. Relacje, wspomnienia, wypowiedzi na forach, audycje radiowe

107. Gdzie Konopnicka usłyszała w nocy od kościstego starca: „Allah Akbar”? Odwiedzamy cmentarze (dostęp 2 V 2023 r.);

Archiwum Historii Mówionej Powstania Warszawskiego, relacje: Adama Bieńkowskiego, Mieczysława Chackiewicza, Stefana Kamana, Alicji Karlikowskiej, Jerzego Kłosowskiego, Tadeusza Kondrackiego, Hanny Kumunieckiej-Chełmińskiej, Andrzeja Lisickiego, Ryszarda Merrimana, Hanny Minkiewicz, Artura Nowakowskiego, Stefanii Paszkowskiej, Ludwika Zygmunta Pauzewicza, Zdzisława Franciszka Piłatowicza, Witolda Piotrowskiego, Józefa Piwowarczyka, Jana Płytnika, Zbigniewa Wiśniowskiego, Tadeusza Wodzyńskiego, Cezarego Wojtczaka, Tadeusza Zaliwskiego (dostęp 13 V 2023 r.; 1 VII 2023 r.);

Kasprzycki J., Korzenie miasta. Warszawskie pożegnania, t. 4: Mokotów i Ochota, Warszawa 2004;

Komentarze pod postem (dostęp 5 V 2023 r.);

Komentarze pod postem (dostęp 8 VI 2023 r.);

Komentarze pod postem (dostęp 26 VI 2023 r.);

Maczubska R., Osada nr 10 w Józefosławiu (dostęp 2 V 2023 r.);

Stegny – Warszawa (dostęp 28 IV 2023 r.);

Suche Kirchenbücher von Szopy Niemieckie bei / in Warschau (dostęp 2 V 2023 r.);

Wojciechowski B., W powstaniu na Mokotowie, wstęp, oprac. i przypisy L.M. Bartelski, Warszawa 1989.

C. Prasa

Agril, „Polski Przemysł Budowlany”, 1927, 11–12, s. 279–281;

Bar, Inteligent na odludziu. Warszawa osiedla się za rogatkami, „Express Poranny”, 14 (1935), 7, s. 5;

K-a, Nowe domy na Puławskiej, „Stolica”, 1955, 30 s. 2;

KK, Warszawa 1976. Służew – Fort Domaniewska, „Stolica”, 31 (1976), 37 (1501), s. 3;

Na Wielickiej konie kują, „Stolica”, 17 (1962), 10, s. 12–13;

Spod topniejącego śniegu i lodu wychyla się straszna niedola przedmieść stolicy, „Express Mazowiecki”, 6 (1935), 74 (3179), s. 5;

Zarządzenie Przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji do spraw upaństwowienia przedsiębiorstw przy Zarządzie Miejskim w m. st. Warszawie, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego m. st. Warszawy”, 1946, 7, s. 8–10;

Warszawskie liczby. Lody, „Stolica”, 16 (1961), 26, s. 9;

[Wczoraj o godzinie 6 po południu], „Kurjer Warszawski”, 1874, 154+dod., s. 1.

D. Wydawnictwa źródłowe

Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (132 ilustracyj w tekście oraz plan Warszawy i Pragi), Warszawa 1893;

Projekt pięcioletniego planu rozwoju dzielnicy Warszawa-Mokotów na lata 1961–1965, [b.m.w.] [1961];

Szopy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, t. 12, s. 21;

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policy, t. 2: M–Z, Warszawa 1827, s. 225;

Walczakiewicz F., Dzieje Instytutu Moralnej Poprawy Dzieci i krótka historja kościoła w Mokotowie, Warszawa 1898.

E. Akty prawne

Obwieszczenie Przewodniczącego Naczelnej Rady Odbudowy m.st. Warszawy z dnia 19 listopada 1949 r. o uchwaleniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (dostęp 5 V 2023 r.);

OGŁOSZENIE DYREKTOR ODDZIAŁU REGIONALNEGO W WARSZAWIE AGENCJI MIENIA WOJSKOWEGO, Warszawa, dnia 28.02.2018 r. (dostęp 5 V 2023 r.);

Rejestr zabytków województwa mazowieckiego. Warszawa (dostęp 16 IV 2023 r.);

Wykaz nieruchomości oświatowych, w stosunku do których toczy się postępowanie w sprawie uregulowania stanu prawnego (dostęp 5 V 2023 r.);

ZARZĄDZENIE MINISTRA ODBUDOWY z dnia 29 listopada 1947 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Administracji Publicznej, w sprawie objęcia w posiadanie niektórych gruntów przez gminę m. st. Warszawy (dostęp 5 V 2023 r.).

F. Bazy danych

Powstańcze Biogramy: Lidia Janina Andruszkiewicz, Stanisław Brzeziński, Tadeusz Dermacki, Zofia Dillenius, Bolesław Frej, Eugeniusz Kozikowski, Barbara Ośka, Stanisław Rybiński, Jeremi Leonard Swoboda, Ryszard Wierzbicki (dostęp 16 IV 2023 r.);

Sąd Niemiecki w Warszawie (Sygn.1207/III), United States Holocaust Memorial Museum Archives (dostęp 5 V 2023 r.);

Spis młodzieży konfirmowanej w kościele ewangelicko-augsburskim w Warszawie z lat 1815–1850, AGAD, ZEA, sygn. 328 (dostęp 16 IV 2023 r.).

II. Opracowania

60 lat Instytutu Techniki Budowlanej. Księga Jubileuszowa, oprac. R. Gajownik, Warszawa 2005;

Abramowskiego Edwarda (dostęp 1 V 2023 r.);

Akademia Spraw Wewnętrznych (dostęp 31 V 2023 r.);
Aleja Niepodległości 52 – Mokotów (dostęp 10 VII 2023 r.);

Apartamentowiec Broniwoja 5 na warszawskim Mokotowie (dostęp 2 V 2023 r.);

Apartamenty Przy Królikarni (dostęp 31 V 2023 r.);

Apartamenty „Przy Królikarni” (dostęp 31 V 2023 r.);

Bachowski M., „Połączenie muszli ślimaka z Koloseum”. Budynek TVP to koszmar architektury (dostęp 20 XII 2023 r.);

Bagieński W., Nowa Iwiczna 150 lat temu – wieś niemiecka i luterańska, „Biuletyn Informacyjny Gminy Lesznowola”, 2017, 65–66, s. 28–29;

Ballada o Pęcherskiej (dostęp 6 V 2023 r.);

Bartelski L., Mokotów. Warszawskie Termopile 1944. Przewodnik historyczny po miejscach walki i pamięci czasu okupacji i Powstania Warszawskiego, oprac. J. Powałkiewicz, Warszawa 2004;

Bartelski L.M., Mokotów 1944, Warszawa 1986;

Bazielich A. i in., Kompania K2, [w:] Mokotów walczy 1944. Zbiór dokumentacji dotyczącej Powstania Warszawskiego na Mokotowie, oprac. E. Ajewski, Warszawa 1990, s. 32–34;

Bieżanowska (dostęp 1 V 2023 r.);

Biuro Edukacji Historycznej – Muzeum Policji KGP (dostęp 31 V 2023 r.);

BTD Office Building (dostęp 31 V 2023 r.);

Broniwoja (dostęp 1 V 2023 r.);

Budynek redakcyjno-biurowy B Telewizji Polskiej (dostęp 20 XII 2023 r.);

Budynek – ul. Wielicka 29 (dostęp 1 V 2023 r.);

Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego (dostęp 31 V 2023 r.);

Chyliński A., Plany i wizualizacja (dostęp 31 V 2023 r.);

Cygan J., Cygan W., Znaki pamięci. Miejsca upamiętnione Mokotowa, Mińsk Mazowiecki 2011;

Domaniewska (dostęp 1 V 2023 r.);

Dom Kultury (dostęp 3 V 2023 r.);

Dworek Ksawerego Pusłowskiego, Ksawerów (dostęp 3 V 2023 r.);

Encyklopedia Warszawy, red. B. Petrolin-Skowrońska, Warszawa 1994;

Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski 1939–45, red. A. Janowska, Warszawa 1997;

Filona (dostęp 1 V 2023 r.);

Garaż Zajezdni Służby Zdrowia (dostęp 20 XII 2023 r.);

Gimnazjum Nr 5 im. Tadeusza Kościuszki w Warszawie (dostęp 13 V 2023 r.);

Grabowski M., Labirynty Woronicza, czyli jak telewizja stała się propagandową potęgą (dostęp 3 V 2023 r.);

Grazus, Osadnictwo niemieckie wzdłuż ul. Puławskiej (cz. 1) – Szopy Niemieckie (dostęp 10 IV 2023 r.);

Historia szkoły (dostęp 13 V 2023 r.);

Instytut Techniki Budowlanej (dostęp 21 XII 2023 r.);

Inż. Aleksander Stephan (dostęp 28 IV 2023 r.);

Jałoszyńska E., [25 września] (dostęp 1 V 2023 r.);

Kamiński Stanisław, Zarys historii pułku Armii Krajowej „Baszta”, [w:] Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 23–112;

Kasprzycki J., Warszawa sprzed lat (1990–1939), Warszawa 1989;

Kazimierczak J., Oświata w dzielnicy Mokotów (do 1945 r.), [w:] Dzieje Mokotowa, red. J. Kazimierski, R. Kołodziejczyk, Ż. Komarowa, H. Rostkowska, Warszawa 1972, s. 159–169;

„Kochał Polskę, wierzył w człowieka” (dostęp 1 V 2023 r.);

Kołodziejczyk R., Kształtowanie się burżuazji w Królestwie Polskim (1815–1850), Warszawa 1957;

Korycki C., Pół wieku na Woronicza. Kultowe miejsca, pamiętne programy (dostęp 20 XII 2023 r.);

Kosicka M., Farynowie. Warszawscy kwiaciarze, „Skarpa Warszawska”, 2020, 6, s. 60–63;

Taż, Osadnicy niemieccy i francuscy w Szopach, „Skarpa Warszawska”, 2021, 6, s. 76–79;

Kościół Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła w Warszawie (dostęp 31 V 2023 r.);

Ksawerów (dostęp 1 V 2023 r.);

Langego Oskara (dostęp 2 V 2023 r.);

Liszka A., Zobacz jak znika stara siedziba TVP przy Woronicza (dostęp 2 V 2023 r.);

Majewski J.S., Ewangelicy spod Warszawy (dostęp 28 IV 2023 r.);

Markowski M., Karol Scholtze protoplasta wielkiej rodziny (dostęp 1 V 2023 r.);

Mazur M., 502 objeżdża metro (dostęp 5 V 2023 r.);

Michalec B., Stefan Starzyński – gospodarz stolicy w latach 1934–1939, Warszawa 2021;

Michał Piotr Radziwiłł (dostęp 5 VII 2023 r.);

Mokotów. Poradnik dobrych praktyk, red. K. Domagalska, Z. Domagalski, Warszawa 2021;

Na budowie hali zdjęciowej TVP przy ul. Woronicza 17 w Warszawie pojawiła się wiecha (dostęp 8 VI 2023 r.);

„... Nie ma róży bez miłości, daj mi ten czerwony kwiat..” (dostęp 1 V 2023 r.);

Niepodległości 43/47 (dostęp 5 V 2023 r.);

Nietypowa siedziba muzeum TVP (dostęp 2 XII 2023 r.);

Okęcka (dostęp 1 V 2023 r.);

O parafii (dostęp 13 V 2023 r.);

Osiedle „Wierzbno” (dostęp 1 VII 2023 r.);

Piątek G., Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949, Warszawa 2020;

Pietrzak M., Wyznaczniki gatunkowe felietonu na przykładzie tekstów Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochłowskiego, Łódź 2023;

Poszukuję parafii, miejscowości — Szopy Polskie, Szopy Niemieckie — Warszawa (dostęp 10 IV 2023 r.);

Przy Parku Królikarnia (dostęp 10 VII 2023 r.);

Pszczółkowski A.A., (2) W uzupełnieniu do Smosarskich (dostęp 1 V 2023 r.);

Tenże, (4) Smosarska. Rekapitulacja (dostęp 1 V 2023 r.);

Pustoła-Kozłowska E., Prawdziwa historia dworu na Ksawerowie, „Spotkania z Zabytkami”, 2001, 3, s. 25–27;

Rodzina Pusłowskich (dostęp 1 V 2023 r.);

Rokicki Józef, Powstanie na Mokotowie w końcu sierpnia i we wrześniu 1944 roku, [w:] Powstanie na Mokotowie. Relacje dowódców. Warszawskie Termopile 1944, red. J. Kłoczowski, Warszawa 2009, s. 113–1185;

Skwer i pomnik Grupy Artyleryjskiej AK „Granat” (dostęp 10 VII 2023 r.);

Sportowa (dostęp 1 V 2023 r.);

Stefana Bryły (dostęp 2 V 2023 r.);

Studio Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego (dostęp 1 VII 2023 r.);

Studnie oligoceńskie (dostęp 2 V 2023 r.);

Szopy Niemieckie (dostęp 16 IV 2023 r.);

Szopy Niemieckie (dostęp 28 IV 2023 r.);

Szopy (Warszawa) (dostęp 10 IV 2023 r.);

Szymański M., Tajemnicze Miasto. Spacery po Warszawie, cz. 8: Stary Mokotów, Warszawa 2018;

Tenże, Tajemnicze Miasto. Spacery po Warszawie, cz. 9: Dzielnica Mokotów: Od Siekierek po Wyględów, Warszawa 2019;

Szymkiewicz S., Inkorporacja przedmieść i utworzenie Wielkiej Warszawy w r. 1916, „Kronika Warszawy”, 6 (1930), 7, s. 1–11;

Świątek T.W., Pierwsza mokotowska biblioteka publiczna (dostęp 2 V 2023 r.);