Kościoły Kurpiowszczyzny (Puszcza Biała i Zielona)

Budownictwo sakralne na Kurpiowszczyźnie ma późną proweniencję. Do czasu pojawienia się w Zagajnicy stałego osadnictwa siedziby parafii znajdowały się w miastach na jej obrzeżach. Pierwszą świątynią w Zagajnicy był kaplica w Myszyńcu – w 1650 r. królowa Ludwika Maria Gonzaga ufundowała tu siedzibę misji jezuickiej. Z kolei w Puszczy Białej pierwszy kościół stanął w 1392 r. w Obrytem. W XI w. mógł już istnieć kościół w Zambskach Kościelnych. Osadnictwo w Puszczy Białej jest starsze niż w Puszczy Zielonej, więc i wcześniej zaczęto tu stawiać kościoły.

Pierwotnie obie puszcze znajdowały się w diecezji poznańskiej, a od 1075 r. płockiej. W 1818 r. powstała archidiecezja warszawska (gnieźnieńska była w zaborze pruskim), do niej należała diecezja płocka. W 1925 r. z terenu diecezji sejneńskiej powstała diecezja łomżyńska, do której włączono dekanaty ostrołęcki i ostrowski, w 1992 r. powiększając ją o tereny dekanatów wyszkowskiego i chorzelskiego. Od tej pory prawie cała Kurpiowszczyzna znajduje się w obrębie diecezji łomżyńskiej, jedynie parafie dekanatu pułtuskiego (Obryte, Pniewo, Sokołowo Włościańskie, Zambski Kościelne) i parafia Zatory w dekanacie serockim należą do diecezji płockiej. 

W tym artykule opisuję kościoły parafialne i filialne w parafiach Puszczy Zielonej i Białej obejmujących wsie kurpiowskie. Wskazałam też świątynie w miejscowościach nie mających takiej proweniencji, ale kultywujących tradycje kurpiowskie.

Kościoły obu puszcz mają cechy wspólne. Drewniane świątynie wznoszono na planie krzyża na fundamentach kamiennych, często w konstrukcji zrębowej z belkami łączonymi na jaskółczy ogon, rzadziej z transeptem. Ściany szalowano pionowymi deskami. Świątynie były orientowane (wyjątek – Nowy Lubiel, Porządzie), trzynawowe, z nawą główną wyższą niż boczne, miały sufity z fasetami spływowymi lub pod kątem, najczęściej dwuspadowe dachy kryte gontem albo blachą, z sygnaturką. Wieże umieszczano na kalenicy dachu nad transeptem lub/i na kalenicy nad fasadą. Zdarzało się, że szczyt dekorowano deskami we wzory jak w domach mieszkalnych. Do kościoła na wysokości prezbiterium, najczęściej węższego od nawy i zakończonego trójbocznie, dobudowywano dwa symetryczne pomieszczenia: zakrystię i skarbczyk (zakrystię bracką). Chór umieszczano nad kruchtą na filarach. W środku granicę między nawą główną a bocznymi wyznaczały ustawione parami filary, a na granicy prezbiterium i nawy lokowano belkę tęczową.

Wybudowany w latach 1716–1723 i rozebrany na początku XX w. kościół w Myszyńcu miał wysokie wieże na planie kwadratu flankujące trójkątnie zakończoną fasadę, nakryte cebulastymi kopułami – był to element nawiązujący do tympanonów stylu klasycystycznego. Podobne kościoły powstały w Lemanie (w 1860 r. na miejscu drewnianej kaplicy), Łysych (z 1882 r. na miejscu kaplicy z 1789 r.), Dąbrówce (w latach 1891–1892 z materiału z kadzidlańskiej świątyni, na miejscu kaplicy z 1798 r.), Turośli (powstał w latach 1870–1871). Są to tzw. kościoły grupy kurpiowskiej – wszystkie mają cechy neobarokowe. Mogły powstać w oparciu o podobne plany, a realizowane być przez miejscowych majstrów. Nie są to jednak najstarsze kościoły Kurpiowszczyzny.

Kościół w Myszyńcu 20 X 1907 r. Fot. Władysław Marconi. Źródło: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

Kościół w Lemanie. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Łysych. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Dąbrówce. Fot. Natalia Lenda, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Turośli. Fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

W Zarębach stoi zbudowany w latach 1730–1775 kościół – przykład świątyni ryzalitowej charakterystycznej dla północno-wschodniego Mazowsza. Prezbiterium jest wyższe od osadzonego na planie kwadratu korpusu kościoła. W narożach korpusu nawy i prezbiterium ulokowano zakrystię i skarbczyk. Do środkowej partii jednej ze ścian przylega przybudówka. Wejście do kościoła prowadzi przez garnek snycerskiej roboty i ryzalit. Podobny typ reprezentuje kościół w Nowym Lubielu zbudowany w latach 1890–1897 na miejscu dwóch poprzednich.

Kościół w Zarębach. Fot. Sławomir Milejski, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Kościół w Nowym Lubielu. Fot. Jolanta Dyr, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

W 1884 r. w Brodowych Łąkach w miejscu kaplicy powstał drewniany kościół na planie krzyża łacińskiego, ze skrzydłami transeptu zamkniętymi trójbocznie. Kościół ten, podobnie jak świątynie w Sokołowie Włościańskim (budowla z 1682 r. na miejscu świątyni z ok. 1657 r.), Jednorożcu (istniejący w latach 1862–1915 r. i kolejny w latach 1917–1989), Parciakach (zbudowany w latach 1906–1908 z materiału kościoła w Czarni Myszynieckiej datowanego na 1833 r.), Dobrym Lesie (z 1919–1920 r.), Czarni Kadzidlańskiej (1920 r.), Kuziach (1921 r.) i Lelisie (zbudowany w 1989 r. z materiału kościoła z Nowej Wsi powstałego w 1948 r.), reprezentuje inny typ architektoniczny niż wspomniane wcześniej świątynie. Nie ma wież flankujących ścianę szczytową ani kruchty przed jej licem (o ile nie została dobudowana później, jak w Parciakach), a prezbiterium jest węższe niż nawa główna.

Kościół w Brodowych Łąkach. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Sokołowie Włościańskim. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Parciakach. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Dobrymlesie. Fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Czarni (Kadzidlańskiej). Fot. MazowieckiPielgrzym, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Lelisie. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Kuziach. Fot. Grzegorz Kossakowski. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Na Kurpiowszczyźnie nie brakuje świątyń wyjątkowych – kościół w Olszewce na planie wydłużonego ośmiokąta powstał w latach 1919–1922 jako wotum za niepodległość Polski. W latach 1927–1930 z materiału kościoła w Dzierżeninie wystawionego w 1715 r. zbudowano w Porządziu świątynię w stylu zakopiańskim.

Kościół w Olszewce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Porządziu. Fot. Happa, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Dla drewnianych kościołów w regionie charakterystyczne są translokaty – gdy buduje się murowany kościół (Kadzidło, Czarnia Myszyniecka, Nowa Wieś), drewniany przenosi się w inne miejsce, gdzie jest potrzebny (odpowiednio Dąbrówka, Parciaki, Lelis), poza tym ponowne wykorzystanie materiału budowlanego (w Zatorach drewno z rozebranej w 1819 r. świątyni przeznaczono na kaplicę, którą ustawiono w lesie) oraz przebudowy (Parciaki – w latach 1956–1957 rozebrano kaplice boczne i postawiono ściany ciągłe; Porządzie – w 1954 r. wykonano sklepienia nad nawą i prezbiterium, stromy dach i czworoboczną dzwonnicę). Nie wszystkie kurpiowskie kościoły miały szczęście – kościół w Jednorożcu został rozebrany w 1989 r. z powodu wystawienia nowej świątyni.

Nieistniejący kościół w Jednorożcu. Fot. Zenon Birkholz, 1984 r. Zbiory Narodowego Instytutu Dziedzictwa

Znani są projektanci niektórych drewnianych kurpiowskich świątyń (Leman – Teodor Bogumił Seyfried; Dobry Las, Kuzie, Czarnia – Rudolf Macura; Porządzie – Stefan Szyller).

Często kurpiowskie kościoły padały ofiarą działań wojennych (w Zarębach z ok. 1685 r. spalony w 1705 r. przez Szwedów, w Jednorożcu spalony w 1915 r.), ale też pożarów (Sadykierz w parafii Obryte z budowlą z 1812 r. prawdopodobnie z materiału z poprzedniej świątyni, w 2003 r. zastąpioną nową po pożarze poprzedniej).

Kościół w Sadykrzu po odbudowie. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Niektóre drewniane świątynie są pokryte polichromią (Dąbrówka, Łyse, Nowy Lubiel, Parciaki, Zaręby, Turośl – sklepienie pokryte wycinankami kurpiowskimi, ale niektóre wzory to zielka z Puszczy Białej!). Polichromie malowano w stylu określanym jako ludowy, mimo że czasem wykonywali je uznani artyści, np. w Jednorożcu Józef Murgrabia.

Wnętrze kościoła w Dąbrówce. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wnętrze kościoła w Łysych. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wnętrze kościoła w Lubielu Nowym. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wnętrze kościoła w Parciakach. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wnętrze kościoła w Zarębach. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wnętrze kościoła w Turośli. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Spośród murowanych świątyń na Kurpiowszczyźnie należy wskazać zbudowany w latach 1841–1844 klasycystyczny kościół w Lipnikach, neobarokowe w Kadzidle z lat 1878–1886 i Zbójnej z lat 1889–1892; kościół w Obrytem postawiony w latach 1851–1853, w międzywojniu rozbudowany; neogotyckie świątynie w Czarni Myszynieckiej z lat 1903–1907, Zalasie z lat 1908–1913, Długosiodle z lat 1908–1912, Myszyńcu wznoszony w latach 1909–1922; w Baranowie wybudowany w latach 1910–1922, w Zatorach postawiony w latach 1913–1914, odbudowany w międzywojniu; kościół w Pniewie (neogotycki z elementami neobarokowymi) zbudowany w latach 1912–1928.

Kościół w Lipnikach. Fot. km_nida. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Kadzidle. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Zbójnej. Fot. Nexusdx, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Kościół w Obrytem. Fot. Paelius, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Kościół w Czarni (Myszynieckiej). Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Zalasie. Fot. PanSG, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Długosiodle. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Myszyńcu. Fot. Natalia Lenda, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Baranowie. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Zatorach. Fot. Wojciech Bieńkowski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Pniewie. Fot. Jolanta Dyr, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

W Puszczy Białej pracowali architekci: Feliks Nowicki (Zambski Kościelne), Stefan Szyller (Obryte), Julian Lisiecki (Zatory), Józef Pius Dziekoński (Długosiodło, Pniewo), zaś w Zielonej Franciszek Przecławski (Czarnia, Myszyniec), Adolf Schimmelphennig (przebudowa dzwonnicy w Myszyńcu) i Rudolf Macura (odbudowa kościoła w Kadzidle).

Kościoły murowane w obu puszczach często są którąś świątynią z kolei, zawsze poprzedzoną drewnianymi (Kadzidło – czwarty kościół, wcześniejsze sprzed 1710 r., z 1740 r., z 1783 r.; Myszyniec – czwarty kościół, wcześniej kaplica z 1650 r., potem kościół istniejący w latach 1698–1702/1708 i trzeci zbudowany w latach 1716–1723; Pniewo – czwarty kościół, wcześniejsze z XV w., końca XVIII w. i z 1771 r.). Rzadko po zbudowaniu murowanej świątyni zostawia się drewnianą, ale w Osuchowej Nowej przetrwała drewniana kaplica z 1929 r.

Kaplica w Nowej Osuchowej. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Wartości zabytkowej nie mają kościoły modernistyczne: w Osuchowej Nowej z 1948 r., zastąpiony w 1984 r. nowym; w Obierwi zbudowany w latach 1974–1987, w Koźle z lat 1978–1986, w Wachu z lat 1981–1988; w Jednorożcu postawiony w latach 1983–1986; w Połoni poświęcony w 1988 r.; w Krukowie zbudowany w latach 1988–1989; w Rząśniku – budowę zakończono w 1994 r.; w Łysych zbudowany w latach 1998–2000; w Leszczydole-Nowinach budowany od 2001 r., w Krysiakach zbudowany w latach 1982–1986, w Dylewie z lat 2006–2010 oraz kaplica w Białymbłocie zbudowana w latach 1992–1994.

Kościół w Nowej Osuchowej. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Obierwi. Fot. Lelis2, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Kościół w Koźle. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościółw  Wachu. Fot. Przemysław Jahr / Wikimedia Commons, Public domain, Wikimedia Commons

Kościół w Jednorożcu. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Połoni. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Krukowie. Fot. EwaK88, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Rząśniku. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Łysych. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Leszczydole-Nowinach. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Krysiakach. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Dylewie. Fot. PanSG, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Białymbłocie. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

I współcześnie można wskazać architektów odpowiedzialnych na murowane świątynie na Kurpiach. Kościół w Jednorożcu, podobnie jak kaplice w parafii Baranowo (Ziomek i Dłutówka) projektował Stanisław Marzyński.

Kaplica w Dłutówce. Google Street View, 2012 r.

Kaplica w Ziomku. Google Street View, 2012 r.

Murowane kościoły na Kurpiach zdobione są polichromią. Stosuje się ją zarówno w starych kościołach, np. w świątyni z I poł. XIX w. w Lipnikach, jak też w modernistycznych realizacjach z II poł. XX w.

Wnętrze kościoła w Lipnikach. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Wnętrze kościoła w Jednorożcu. Fot. Loraine, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Niektóre murowane kościoły nawiązują do tradycji kurpiowskich. W Lipnikach i Dylewie na witrażach w oknach widać motywy z wycinanek kurpiowskich. Wnętrze kościoła w Pniewie pokryte jest wzorami z haftów kurpiowskich Puszczy Białej. W Jednorożcu na zwieńczeniu ściany frontowej są śparogi, a między nimi metalowy krzyż. W Krukowie w prezbiterium umieszczono kurpiowskie rzeźby.

Okno z witrażem w kościele w Lipnikach. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Wnętrze kościoła w Pniewie. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

W wielu kościołach obu puszcz w nawach bocznych eksponowano feretrony. Najstarsze obrazy feretronowe pochodzą z XVIII w. Przedstawiano na nich popularnych w puszczy świętych: Jana Nepomucena, Mikołaja, Rocha. Feretrony przystrajano pękami sztucznych lub bibułkowych kwiatów. Największe zbiory malarstwa feretronowego na Kurpiowszczyźnie znajdziemy w Brodowych Łąkach. Zdarzają się obrazy w ołtarzu głównym lub bocznych malowane przez miejscowych, np. w Olszewce.

Warto też wspomnieć kościoły poza granicami Kurpiowszczyzny, ale nawiązujące stylem do kurpiowskich świątyń. Są to kościoły w miejscowościach: Drążdżewo – drewniany kościół z 1744 r. przeniesiony z Krasnosielca przed 1910 r., gdy erygowano tu parafię, w 2007 r. translokowany do Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, nawiązujący do kościołów ryzalitowych z Zarąb i Nowego Lubiela; Barcice – kościół filialny parafii Somianka z 1758 r. z dwiema niewielkimi wieżami flankującymi trapezowy fronton zwieńczony wieżą, z kruchtą wysuniętą przed lico ściany frontowej; Święte Miejsce, dawniej Bartny Borek – drewniany kościół rozbudowany na początku XX w. z XVIII-wiecznej kaplicy rodu Zielińskich.

Kościół z Drążdżewa w Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu. Fot. D. Krześniak. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Barcicach. Fot. Golan Edek. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Świętym Miejscu. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Można też wspomnieć kościoły murowane powtarzające opisane wcześniej zjawiska. W Somiance w 1960 r. murowany kościół został rozbudowany ze spichrza dworskiego. Nawiązuje tradycją do drewnianej kaplicy z 1688 r. rozebranej na początku XIX w. W Woli Mystkowskiej jest murowany neogotycki kościół zbudowany w latach 1936–1938, ukończony w latach 1955–1956 na miejscu kaplicy w dworskich zabudowaniach, którą w 1916 r. uczyniono siedzibą nowej parafii. Neoklasycystyczny kościół w Zambskach Kościelnych został zbudowany w latach 1896–1900 na miejscu kościołów z XIII w. i z początku XVII w.

Kościół w Somiance. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Woli Mystkowskiej. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół w Zambskach Kościelnych. Fot. Paelius, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Ludność kurpiowska należała i nadal należy do parafii miejskich, gdzie warto zobaczyć miejscowe świątynie. Są to: Brańszczyk – klasycystyczny kościół z 1833 r.; Brok – murowany gotycki kościół z ok. 1560 r. prawdopodobnie projektu Jana Baptysty Wenecjanina; Chorzele – kościół z lat 1872–1878 według projektu Adolfa Schimmelpfenniga; Nowogród – kościół z lat 1815–1821 dwukrotnie rozbudowany; pw. Chrystusa Dobrego Pasterza w Ostrowi Mazowieckiej z lat 1993–2001; Poręba – klasycystyczny kościół z 1780 r.; Wyszków – klasycystyczny kościół pw. św. Idziego zbudowany latach 1793–1795.

Kościół w Brańszczyku. Fot. Wojciech Bieńkowski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Broku. Fot. Beentree, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Chorzelach. Fot. Chrumps, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Nowogrodzie. Fot. PanSG, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kościół w Porębie. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół pw. św. Idziego w Wyszkowie. Fot. brzeszczot gmail com, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Przed kościołami stawiano drewniane, najczęściej czworo- lub ośmioboczne dzwonnice. Zachowały się dzwonnice w Barcicach (1758 r.), Zarębach (1775 r.), Sadykierzu (1812), Brańszczyku (I połowa XIX w.), Sokołowie Włościańskim (połowa XIX w.), Brodowych Łąkach (1884), Dąbrówce (1892–1893), Łysych i Nowym Lubielu (koniec XIX w.), Broku i Turośli (XIX w.), Parciakach (wystawiona w latach 1905–1909 z materiału dzwonnicy z 1823 r. z Czarni Myszynieckiej), Olszewce (ok. 1922 r.), Czarni Kadzidlańskiej i Kuziach (1921), Lemanie (ok. 1925 r.) i Jednorożcu (1929 r.).

Dzwonnica w Barcicach, 2013 r. Fot. Alicja Suchecka. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Zarębach. Fot. Sławomir Milejski, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Sadykierzu. Fot. Jolanta Dyr, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Brańszczyku. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Sokołowie Włościańskim. Fot. Jacek Wiśniewski. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kościół i dzwonnica w Brodowych Łąkach. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Dąbrówce. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Łysych. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Nowym Lubielu. Fot. Jolanta Dyr, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Broku. Fot. geo573, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Turośli. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Parciakach. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Olszewce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Czarni (Kadzidlańskiej). Fot. Jacek Wiśniewski. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Kuziach. Fot. km_nida. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Dzwonnica w Lemanie. Fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Dzwonnica w Jednorożcu. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Z kolei w Brańszczyku (186 r.), Broku (1820 r.), Łysych (II połowa XIX w.) i Turośli (1811 r.) istnieją drewniane kaplice cmentarne, a w Długosiodle kostnica z przełomu XIX i XX w.

Kaplica cmentarna w Brańszczyku. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kaplica cmentarna w Broku. Fot. Dariusz Mazurek. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kaplica cmentarna w Łysych. Fot. rk1909. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Kaplica cmentarna w Turośli. Fot. Sylwester Górski, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kostnica w Długosiodle. Źródło (dostęp 1 X 2023 r.).

Cennym murowanym zabytkiem sakralnym jest trzykondygnacyjna dzwonnica w Myszyńcu z ok. 1754 r., postawiona na planie prostokąta z niskimi przybudówkami, zakończona schodkowymi szczytami, uważana za pierwszą murowaną budowlę na Kurpiowszczyźnie. Uwagę zwraca wyłączona z użytku drewniana plebania w Jednorożcu zbudowana w 1953 r.

Dzwonnica w Myszyńcu. Fot. Jolanta Dyr, CC BY 3.0, Wikimedia Commons

Plebania w Jednorożcu. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Mówiąc o budownictwie sakralnym na Kurpiowszczyźnie, nie można zapomnieć o miejscach kultu innych wyznań niż rzymsko-katolickie. W ewangelickich wsiach Puszczy Białej (Wincentowo, Marianowo, Nury) zorganizowano domy modlitwy lub zbory oraz cmentarze.

W Myszyńcu w połowie XIX w. powstała drewniana synagoga, postawiono też mykwę i urządzono cmentarz. Chasydzi gromadzili się w domu modlitewnym. W Kadzidle oraz Baranowie stały bożnice i mykwy. Żydów z Kurpiowszczyzny chowano w Myszyńcu, Kadzidle, Chorzelach, Krasnosielcu.

Synagoga w Myszyńcu. Źródło (dostęp 1 II 2021 r.).

Karczma na miejscu myszynieckiej synagogi. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Nie wszyscy Kurpie byli katolikami. W 1906 r. w Długim Kącie (centrum Puszczy Zielonej) w prywatnej kaplicy zbudowanej ok. 1896 r. urządzano nabożeństwa mariawickie. Wiosną 1907 r. poświęcono kamień węgielny pod kościół. Zachowało się jedno jego zdjęcie, dzięki czemu wiemy, że wyglądał podobnie do powstałych wcześniej świątyń w Brodowych Łąkach, Sokołowie Włościańskim i Parciakach. W 1932 r. kościół przeniesiono do Brzozówki, gdzie mieszkało więcej wiernych. Użyto też materiału z domu przekazanego przez mariawitkę z Długiego Kąta. W 1946 r. świątynię przeznaczono na szkołę. Budynek rozebrano w 1948 r. Po społeczności mariawickiej pozostał cmentarz.

Współcześnie najstarszą świątynią na terenie Puszczy Białej i Puszczy Zielonej jest kościół w Sokołowie Włościańskim (1682 r.). Najmłodszą świątynią jest kościół w Dylewie ukończony w 2010 r. W regionie zachowało się wiele zabytków drewnianej architektury sakralnej: kościoły, dzwonnice, kaplice cmentarne i kostnica.

Bibliografia

Opracowania

Baranowo – Parafia pw. św. Bartłomieja Apostoła (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Barbasiewicz M., Tradycja Mazowsza. Powiat wyszkowski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2004;

Barcice – Parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika (z siedzibą w Somiance) (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Białebłoto (dostęp 1 VIII 2023 r.); 

Białczak A., Trwanie pod obcą władzą (1795–1914), [w:] Dzieje powiatu ostrołęckiego, red. J. Gołota, J. Kijowski, J. Mironczuk, Ostrołęka 2018, s. 239–240;

Brańszczyk – Parafia pw. św. Jana Chrzciciela (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Długosiodło – Parafia pw. św. Rocha (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Gallicka I., Sygietyńska H., Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 9, z. 11: Ostrołęka i okolice, Warszawa 1983;

Gallicka I., Sygietyńska H., Zabytki Broku, [w:] Brok i Puszcza Biała, red. J. Kazimierski, Ciechanów 1989, s. 240–248;

Gmina Obryte. Serce Kurpi Białych, red. L. Chybowski, Obryte–Pułtusk 2010;

Gmina Rząśnik. Tuż za miedzą Puszczy Białej, wyd. 2, red. A. Jakim-Morawska, Rząśnik 2017;

Gmina Zatory. Mazowsze z kurpiowską duszą, red. A. Jakim-Morawska, Pułtusk–Zatory 2015;

Grygiel T., Kolegiata w Myszyńcu w świetle nowych ustaleń i atrybucji, „Biuletyn Historii Sztuki”, 83 (2021), 4, s. 928–941;

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 9, z. 3: Kolno, Grajewo i okolice, red. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 1988, s. 61; 

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, z. 20: Pułtusk i okolice, red. M. Omilanowska, J. Sito, Warszawa 1999, s. 122;

Kmoch M.W., MAŁA OJCZYZNA: Parafia pw. św. Antoniego w Olszewce (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Taż, MAŁA OJCZYZNA: Parafia pw. św. Stanisława BM w Parciakach (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Taż, Mankietnicy, kozłowici, heretycy… Mariawityzm na Kurpiach (dostęp 17 VII 2023 r.);

Taż, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020;

[Taż], Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Jednorożec na lata 2022–2025, s. 48 (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Taż, Z dziejów Żydów na Kurpiach Zielonych, cz. 1 (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Kozioł – Parafia pw. Najświętszego Serca Jezusowego (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Krysiaki – Parafia pw. MB Królowej Korony Polskiej (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Leszczydół-Nowiny – Parafia pw. Chrystusa Sługi (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Mazowieckie kościoły drewniane, red. B. Jezierska, R. Nadolny, Warszawa 2009;

Mazurkiewicz P.J., Czajkowska K., Walczak N., Jabłonka J., Drewniana architektura sakralna województwa mazowieckiego, Warszawa 2014;

Obierwia – Parafia pw. NMP Częstochowskiej (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Olędzki J., Sztuka Kurpiów, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970;

Ostrów Mazowiecka – Parafia pw. Chrystusa Dobrego Pasterza (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Parafia Miłosierdzia Bożego w Krukowie (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Parafia Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej Matki Miłosierdzia w Dylewie (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Pokropek M., Budownictwo drewniane Kurpiów Puszczy Zielonej, Ostrołęka 2016;

Poręba – Parafia pw. św. Barbary (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Samsel M., Dul R.A., Wycinanka kurpiowska z Puszczy Zielonej. Katalog wystawy = The Kurpie paper-cutting from the Green Forest. Exhibition catalogue, Ostrołęka 2020, s. 182;

Szydlik W., Puścian J., Puszcza Biała. Strony rodzinne, Wyszków 2002;

Wach – Parafia pw. św. Jana Chrzciciela (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Wicher S., Rudolf Macura (1886–1940). Portret architekta niestrudzonego, Białystok 2020;

Wiśniewski J., Kościoły drewniane Mazowsza. Przewodnik, Pruszków 2016;

Wola Mystkowska – Parafia pw. św. Izydora (dostęp 2 VIII 2023 r.);

Wyszków – Parafia pw. św. Idziego (dostęp 2 VIII 2023 r.).

Zalas – Parafia pw. św. Stanisława Kostki (dostęp 1 VIII 2023 r.);

Żerański M., Kurpie. Puszcza Zielona. Przewodnik turystyczny, Cieszyn 2008.

Do następnego!