MAŁA OJCZYZNA: Odświętny strój kurpiowski z Puszczy Białej i Puszczy Zielonej. Podobieństwa i różnice

W tym artykule prezentuję informacje na temat stroju kurpiowskiego obu puszcz: Zielonej i Białej. Zestawiam je, wskazuję różnice i podobieństwa. Zaczynam od opisu procesu powstawania stroju, potem prezentuję męski i damski strój, jednocześnie z obu puszcz, następnie zwracam uwagę na funkcje odświętnego ubioru. Podkreślam też, skąd przybyły pewne elementy lub zwyczaje związane ze strojem, gdzie widać zapożyczenia lub podobieństwa do innych regionów.

W tekście używam naprzemienne określeń: Zagajnica, Puszcza Zielona lub Puszcza Północna na określenie kurpiowskiej Puszczy Zielonej, oraz Puszcza Południowa, Biskupia, Biskupszczyzna, Biskupizna na określenie Puszczy Białej. W przypadku Puszczy Białej rozróżniam grupę pułtuską i ostrowską (ostrowsko-wyszkowską). Ten podział wykształcił się w wyniku granic administracyjnych (w okresie zaborowym powiaty pułtuski i ostrowski w ramach guberni łomżyńskiej, w międzywojniu powiat ostrowski w województwie białostockim, a pułtuski – warszawskim). Granica przebiegała na bagnie Pulwy.

Źródło: M. Żywirska, Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.

W obu puszczach uprawiano oraz obrabiano len i wełnę – była to jedna z ważnych gałęzi rzemiosła i element samowystarczalności. Niemal wszystkie elementy odzieży wykonywano samodzielnie, rozpoczynając od uprawy lnu i konopi oraz hodowli owiec, a na szyciu skończywszy. W każdym domu Kurpiów – i Białych, i Zielonych – był warsztat tkacki (krosna). Dominowały materiały samodziałowe. Tkano płótna i wełniaki. W obu puszczach używano lnianych nici zwanych partem. Z czasem zastąpiono je kupną bawełną – gurem. Osnowę robiono z różnokolorowych bawełnianych nitek ułożonych w wąskie paski, a wątek był wełniany, najczęściej w całości czerwony. W gurowych kitlach w Puszczy Zielonej zdarzały się nitki skręcane z dwóch kolorów (czerwone i żółte, czerwone i białe), co ożywiało wzór. Płótno na koszule i fartuchy bielono.

Czesława Samsel przy kołowrotku (kółku, kołecku). Fot. Adam Wołosz. Źródło: Kurpie, red. B. Białczak, Ostrołęka 2020.

       

Kobiety samodzielnie barwiły nici, używając naturalnych barwników, czasem zanosiły do miast na obrzeżach puszczy. Obróbki lnu, konopi i wełny uczono się w domach, obserwując matki i babki. Męskie ubiory szyli mężczyźni, bo krajanie grubego sukna było zajęciem wymagającym większej siły, ubiory damskie – kobiety, choć zdarzali się też zdolni krawcy szyjący stroje dla kobiet. Kobiety przekazywały sobie wzory na tkaniny. Część materiałów kupowano w miastach otaczających puszcze (Przasnysz, Ostrołęka, Łomża, Wyszków, Pułtusk, Ostrów Mazowiecka).

Próbki materiałów z Kurpi Białych zebrane przez Wandę Modzelewską. Źródło: W. Modzelewska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, red. E. Miecznikowska, Toruń 2022.

Próbki materiałów z Kurpi Białych zebrane przez Wandę Modzelewską. Źródło: W. Modzelewska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, red. E. Miecznikowska, Toruń 2022.

Próbki materiałów z Kurpi Białych zebrane przez Wandę Modzelewską. Źródło: W. Modzelewska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, red. E. Miecznikowska, Toruń 2022.

Próbki materiałów z Kurpi Zielonych zebrane przez Wandę Modzelewską. Źródło: W. Modzelewska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, red. E. Miecznikowska, Toruń 2022.

Własnoręcznie zdobiono strój. Dopiero gdy haft pułtuskiej grupy Puszczy Białej stał się bardziej skomplikowany, wytworzyła się grupa specjalistek, które haftowały dla siebie, dla rodzin, sąsiadek, na zamówienie za niewielką opłatę w naturze. Inne kobiety uczyły się od nich, kopiując wzory. Zdolne tkaczki zmieniały układ barw i proporcje, tworząc nową modę, tak samo hafciarki mogły stworzyć nowe wzory. Z prośbą o uszycie bardziej skomplikowanych strojów, np. kaftana albo angierki, zwracano się do kobiet, które jako bardziej przedsiębiorcze i zdolne, mające pomoc w gospodarstwie, mogły sobie pozwolić na maszynę do szycia i dorabiać, wykonując zlecenia. W obu puszczach większych nakładów pracy i precyzji wymagał strój kobiecy, ale to ten z Biskupszczyzny był wyjątkowo wymagający – tworzenie go było grupową pracą tkaczek, krawcowych, hafciarek. W Puszczy Zielonej kobieta była w stanie wykonać samodzielnie cały strój. Buty robili miejscowi szewcy, rzadziej zamawiano je w miastach. Ubrania szyto, naprawiano i zdobiono od jesieni do wiosny. Często wówczas we wsiach Zagajnicy pojawiali się wędrowni żydowscy krawcy z okolicznych miast. Szyli przeważne ubrania męskie w zamian za zapłatę w naturze i kąt u gospodarza na czas pracy.

Strój ludowy był często efektem wyczucia estetyki twórców i twórczyń oraz odbiciem lokalnych gustów. Strój miał nie tylko wymiar praktyczny (ochrona ciała) i użytkowy, ale też – szczególnie ten odświętny – wymiar społeczny. Manifestował przynależność lokalną i regionalną – tworzył kanon ubrań swoich w odróżnieniu od obcych, budował tożsamość grupy – mógł nawet, jak na Kurpiach, stać się podstawą do nadania nazwy regionowi i ludziom, pełnił funkcję obrzędową, był znacznikiem czasu wolnego i świątecznego, określał płeć, wiek, stan cywilny, stopień zamożności i pozycję w hierarchii społecznej, czasem zawód. Przykładowo w Puszczy Zielonej panny nosiły czółka lub, o czym niżej, koruny, a kobiety zamężne chusty. W Puszczy Białej panny nosiły chustki, mężatki – tiulowe czepce. W Zagajnicy męska sukmana musiała mieć co najmniej 12 fałd, ale im ktoś był wyżej w hierarchii, miał ich więcej, np. starostwa bartny w połowie XIX w. miał sukmanę z 24 fałdami, a wójt gminny nawet z 50! Męskie jaki z Puszczy Zielonej różnicowały bartników (grantowe) i strzelców (czerwone). Czarne rogatywki nosili dojrzali mężczyźni, siwe – młodzież. W parafii Myszyniec panny nosiły białe chustki wyszywane różowymi różami, a mężatki – fioletowymi. Zdarzały się zmiany pierwotnych zwyczajów związanych z ubiorem, np. w Puszczy Zielonej wystki (gorsety) nosiły pierwotnie tylko panny, z czasem przejęły je mężatki. W Puszczy Białej wyznacznikiem zamożności mogło być bogactwo kompozycji hafciarskich i pasmanteryjnych.

Strzelcy kurpiowscy z Puszczy Zielonej, kościół w Brodowych Łąkach. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Stroje wpływały też np. na styl taneczny. Przykładowo czółko ogranicza ruchy głowy Kurpianki Zielonej, a ciężkie i bogato zdobione kitle z kabatem nie pozwalały Kurpiankom Białym na wyskoki, stąd takie, a nie inne figury taneczne.

W obu puszczach rozkwit stroju ludowego obserwujemy w II połowie XIX w., co wynika z przemian społeczno-gospodarczych, rozwoju handlu i pojawienia się na rynku wyrobów tekstylnych (tasiemki, wstążki, paciorki, cekiny).

Historyczka Maria Żywirska uważała, że strój kurpiowski Puszczy Białej nie pojawił się wraz z falą osadnictwa w XVIII w., kiedy biskupi płoccy sprowadzili tu osadników z Zagajnicy. Ich napływ odnowił stare tradycje. Strój kurpiowski wykształcił się na przełomie XVIII i XIX w. i choć w końcu XIX stulecia różnice między ubiorem ludności kurpiowskiej Puszczy Białej i Puszczy Zielonej były znaczne, to stroje miały – i do dziś mają – punkty styczne. Są to bowiem dwie odmiany stroju mazowieckiego. Indywidualny charakter obu strojów budują: wzory tkanin, motywy haftów, szczegóły kroju kaftanów, ozdoby. Punkty wspólne zaś to: dominujące barwy (początkowo ciepłe – czerwony i pomarańczowy, później zimne – zielony), krój męskich sukman, damskich spódnic z brytów (części) rozszerzających się ku dołowi, szerokich fartuchów do przyodziewku na chłodne dni, fartuchów odświętnych z jednego brytu oraz koszul dla kobiet i mężczyzn typu przyramkowego z płótna samodziałowego wpuszczanych w spodnie, poza tym granatowa lub siwa sukienna maciejówka z czarnym lakierowanym daszkiem, rogatywka na cztery prawdy podbita kożuszkiem i czapka kopiasta (Puszcza Zielona) lub rondelek (Puszcza Biała), farfurek lub faworek – czerwona wstążka zawiązywana przez mężczyzn pod kołnierzykiem koszuli, lniane męskie spodnie zwane portkami (od partu), rodzaje tkanin czy okryć (kaftan wolny w Puszczy Białej i jaka w Puszczy Zielonej, buronka w obu puszczach). Dawniej były to dodatkowo kitel w podłużne paski i męska czapka na cztery prawdy z popielatego samodziału obszyta czarnym lub siwym barankiem. W Puszczy Zielonej niekiedy sukmany zwano ciamarami (ciemarami), w Puszczy Białej było to rozpowszechnione określenie. Moda wędrowała między puszczami, np. w południowo-wschodniej części Puszczy Zielonej noszono wzorowane na białokurpiowskich sukmany z szamerowaniem, ze wsi nadbużnych przywożono do Zagajnicy żółte męskie kożuchy. Sukmany z Zagajnicy miały krój i wykończenie częściowo zapożyczone z Puszczy Białej, a częściowo ze strojów miejskich i ziemiańskich.

Buronka z Brzozówki (gmina Kadzidło), 1974 r. Zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Źródło: Leluje i bursztyny, czyli sztuka kurpiowska. Wystawa czasowa 22 sierpnia – 10 października 2010, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, oprac. red. D. Horoszko, U. Siekacz, Szreniawa 2010.

Strój kurpiowski Puszczy Białej w najstarszej formie przetrwał w grupie ostrowskiej. W pułtuskiej szybciej się unowocześnił, szczególnie jeśli chodzi o strój kobiet. Obserwujemy tu niezwykłą różnorodność wzorów. Strój kurpiowski w Puszczy Białej nie obejmował całego jej zasięgu, tak jak osadnictwo kurpiowskie. W obu puszczach w ciągu XIX–XX w. zauważalna jest tendencja do zmniejszania się zasięgu stroju, co wynikało ze zmian historycznych – np. gdy zakazano bartnictwa, strój bartnika (sukmana, kapelusz) zaczął zanikać. Wewnątrz puszcz stroje się różnicowały, ale nieznacznie. W Puszczy Białej narastały różnice między strojem grupy pułtuskiej i ostrowskiej. W Zagajnicy natomiast, w miarę rozwoju gospodarki rolnej i tkactwa, parafie puszczańskie zaczęły rywalizować o miano najstrojniejszych, co doprowadziło do różnic między poszczególnymi wsiami.

Różnica między kiecką z kabatem i fartuchem grupy pułtuskiej i grupy ostrowskiej. Źródło (dostęp 30 V 2024 r.).

W Puszczy Zielonej istniało też dużo więcej różnic związanych z wiekiem i stanem cywilnym kobiet noszących odświętne stroje niż w Puszczy Białej. Podam przykłady. Tylko w parafii Myszyniec kurpiowskie panny przyczepiały do nakrycia głowy – czółka – pawie pióra. W parafii Baranowo i Jednorożec panny nie nosiły czółka, a starszą formę nakrycia głowy – korunę zwaną też wiankiem – na wiklinowej, jałowcowej, a potem drucianej obrączce z piórami (prawdziwymi, potem sztucznymi) i szychem, zastąpionymi w późniejszym czasie sztucznymi kwiatami.

 

Kitle na zachodzie Zagajnicy miały nawet 22 fałdy, w centrum zaś kilka głębszych fałd. Kitel mienisty w Myszyńcu i okolicach zdobiono na dole obszyciem z czarnego aksamitu, a wyżej dwiema tasiemkami z tego samego materiału, zaś w Kadzidle i okolicach trzema tasiemkami w różnych kolorach.

Zielonokurpiowskie kitle. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Dożynki woj. ostrołęckiego w 1987 r. w Sypniewie (pow. makowski), widoczne członkinie KGW z Jednorożca w spódnicach z wieloma płytkimi fałdami. Fot. Sławomir Olzacki. Źródło (dostęp 2018 r.).

Kurpianki Zielone przed kościołem w Myszyńcu, 1964 r. Zwracają uwagę kitle z kilkoma głębokimi fałdami i włosy związane z warkocze. Fot. Z. Dudo, zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży (dostęp 27 V 2024 r.).

Jaki nosiły mężatki, rzadko panny. W parafii Myszyniec przód wystka (gorsetu) ozdabiano wzdłuż zapięcia tasiemkami, kolorowymi ząbkami i stebnówkami. Na zachodzie Zagajnicy wystka nie strojono, a sznurowano czerwoną tasiemką (wiązaki). W innych parafiach upowszechniło się zapięcie na guziki i takie dziś jest najpowszechniejsze. To starsze zachowało się tylko w Jednorożcu. Starsze kobiety nosiły czarne lub granatowe wystki, młodsze – jaśniejsze.

Wystki na wiązaki kobiet z Jednorożca i okolic, Jednorożec 1914 r. Fot. Aleksander Maciesza. Zbiory Towarzystwa Naukowego Płockiego

Zdobione wystki (zapisane na guziki) kobiet z Myszyńca, procesja Bożego Ciała 2023 r. Fot. Maciej Jóźwiak. Źródło (dostęp 27 V 2024 r.).

Fartuchy w Myszyńcu i okolicach, podobnie jak koszule, pokrywano haftowanymi kolorowymi kwiatami, najczęściej różami. W innych parafiach fartuchy nie zdobiono kolorowym haftem. Czapeczki dla dzieci różniły się w okolicach Kadzidła i Myszyńca – pierwsze robiono z lekkiego różowego lub niebieskiego materiału i ozdabiano z lewej kwiatkiem, drugie z kolorowego materiału (resztki po gorsetach) z płaskimi kwiatkami z przodu. Wstążki u męskich kapeluszy grzybków w parafiach Baranowo, Parciaki i Brodowe Łąki były siwe i czarne, w parafiach Myszyniec, Łyse i Kadzidle – czerwone. W Nowogrodzie i okolicach męskie jaki były niebieskie, w innych parafiach czerwone.

W Puszczy Białej ubiór świąteczny i codzienny różnicowała jedynie staranność wykonania i zdobienia oraz materiał, bo części były takie same. Na co dzień donaszano stare ubrania, np. z koszul białokurpiowskich odpruwano haftowane mankiety i kołnierz. W obu puszczach racjonowano płótno, np. stan (górną część) koszuli szyto z lepszego płótna, zaś nadołek wkładany w koszulę z gorszej. Na podstawie niektórych elementów stroju zauważalne są różnice między zamożnością Kurpianek obu puszcz. Kiedy w Zagajnicy do butów, nawet odświętnych, noszono onuce, to pończochy szyto z materiału będącego pod ręką i tylko na wysokość od kostek do kolana, oszczędzając materiał. W Puszczy Biskupiej odświętne pończochy kupowano w miastach. Niektóre tkaniny wykorzystywano w różnych sytuacjach, np. dywany lub buronki służyły jako okrycie siedzenia na wozie, na postojach nakrywano nimi konie.

Pierwotnie strój męski w obu puszczach, jak się wydaje, był jednolity i uległ niewielkich przeobrażeniom. W obu puszczach mężczyźni nosili białe samodziałowe lniane koszule z wąskim kołnierzem. W Zagajnicy pod szyją wiązano niebieski lub czerwony faworek.

Krój koszuli męskiej Kurpiów Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Krój koszuli męskiej Kurpiów Zielonych. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Strój składał się też z grantowych lub siwych sukiennych albo płóciennych portek, granatowej kamizelki bez kołnierza na dwa rzędy guzików lub letniaka – czarnej marynarki w Puszczy Białej, a w Puszczy Zielonej lejbika – płóciennej kamizelki do pasa bez rękawów wykonanej z partu, zapinanej na guziki, zwanej też jaką (z czasem upowszechniła się czerwona jaka).

Paweł Dąbkowski w niebieskim letniaku, 40. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne w Ostrołęce. Fot. Jacek Czaplicki

Młodzi Kurpie Zieloni w jakach, Jarmark Kurpiowski w Myszyńcu (2024). Fot. RCKK (dostęp 27 V 2024 r.).

Krój męskiej jaki z Puszczy Zielonej. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Kurpie i Kurpianki z Puszczy Białej, widoczne różne materiały na portki męskie. Fot. Jacek Czaplicki

Zespół U nas na Kurpiach Białych podczas Nadbużańskiego Festiwalu Kultury Kurpiowskiej w Broku (2024), widoczne różne wzory męskich portek. Fot. Maria Weronika Kmoch

Zbliżenie na męskie portki. Fot. Jolanta Drzewakowska (WMPL), CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Krój spodni męskich Kurpiów Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Krój spodni Kurpiów Zielonych. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Mężczyźni w Puszczy Południowej nosili sukmany z białego, a potem siwego sukna samodziałowego obszytego czarną tasiemką, z wyłożonym kołnierzem i fałdami z tyłu, a w Puszczy Zielonej brązowej ze stojącym kołnierzem i fałdami z tyłu. Dawniej fałdy sukmany zarzucano na głowę, by podczas prac bartniczych chronić się przed pszczołami. Sukmana strzelców była krótsza niż bartników, miała elementy wyłożone granatowym suknem: stojący kołnierz, wyłogi, kieszenie, mankiety i dolny brzeg sukmany – stała się bazą dla późniejszego męskiego stroju Kurpiów Puszczy Zielonej. W końcu XIX w. upowszechniły się ozdabiane tak samo siwe sukmany. Sukmanę w Zagajnicy przepasywano rzemiennym pasem zapinanym na sprzączkę, później – i to w obu puszczach – pasem tkanym z kolorowej wełny (w Puszczy Południowej czerwonym). Na terenie przygranicznego pasa w Zagajnicy od Czarni na zachodzie do Zalasa na wschodzie pojawiła się czerwona tasiemka naszywana na spodnie wzdłuż zewnętrznego szwu.

Paweł Łaszczych w brązowej sukmanie z czerwonymi wyłogami przepasanej pasem. Fot. User:Ejdzej, CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Mężczyźni z Kurpiowskiego Zespołu „Pod Borem” z Zawad w brązowych sukmanach z niebieskimi wyłogami, czerwonymi pasami, spodniach z czerwonym lampasem, białych koszulach z czerwonym haftem i faworkami, kapeluszach grzybkach oraz wysokich butach, 40. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne w Ostrołęce. Fot. Jacek Czaplicki

Maciejówka i ciamara na modelu w Kuźni Kurpiowskiej w Pniewie. Fot. Jolanta Drzewakowska (WMPL), CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kurpie Puszczy Białej nosili okrągłą granatową czapkę z lakierowanym daszkiem (maciejówka), a gdy było zimno, stożkowe czapki baranie z wywiniętymi bokami (majdany) lub rogatywki na cztery prawdy, zaś w Puszczy Zielonej zakładano ciemnogranatowe lub brunatne rogatywki albo czarne barankowe czapki kopiaste, a latem niskie twarde kapelusze grzybki w kolorze brunatnym lub ciemnobrązowym przepasane czerwoną, niebieską lub zieloną wstążką. Strzelcy ozdabiali kapeluszem pękiem piór dzikich ptaków, bartnicy – piórami lub trawą.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Zdzisław Bziukiewicz w kapeluszu grzybku z piórem. Fot. Amudena Rutkowska, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Witold Kuczyński w stroju strzelca i kapeluszu z piórem. Fot. Rafał Reddig. Źródło: Kurpie, red. B. Białczak, Ostrołęka 2020.

Zimą noszono kożuchy na siwym samodziałowym suknie lub żółte kożuchy bez sukna – oba ze stojącymi kołnierzami wyłożonymi wełną. Na nogach mężczyzna nosił trzewiki z małymi cholewkami albo długie buty z cholewami. W Puszczy Białej cholewy wysokich butów zaprasowywano na kant lub na obarzanek.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

W święta Kurpianki z obu puszcz nosiły białą lnianą koszulę samodziałową typu przyramkowego z haftem na kołnierzu, mankietach i ramionach. Pierwotnie koszule w Puszczy Zielonej nie miały kołnierzy, były marszczone przy szyi i ściągane tasiemką; potem wprowadzono obszywkę z dwoma ozorami. Z czasem w Puszczy Białej do kołnierza koszuli zaczęto doszywać białą szydełkową mocno marszczoną kryzę, a do mankietów takie same koronki.

Elżbieta Kasznia w stroju z gminy Rozogi, Jarmark Kurpiowski w Myszyńcu (2024). Fot. RCKK (dostęp 27 V 2024 r.).

Krój koszuli damskiej Kurpianek Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Krój damskiej koszuli Kurpianki Zielonej. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Na koszulę w Puszczy Białej zakładano kitel (spódnicę) z doszytym kabatem (stanikiem bez rękawów).

Krój kitla z kabatem Kurpianek Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

W grupie ostrowskiej kitel wykonywano dreliską, w grupie pułtuskiej, co upowszechniło się od początku XX w., z wełny lub włóczki. Najstarsze kitle pułtuskie były czerwone z ciemniejszymi drobnymi paskami i kolorową tasiemką u dołu. W okresie międzywojennym upowszechnił się jasnozielony kitel z kolorowymi prążkami ze strojem – ozdobną taśmą z cekinami, wstążkami, szklanymi paciorkami umieszczaną na dole kiecki i przy zapięciu stanika. Przed 1939 r. pojawił się kitel trawiastozielony z bogatym strojem na połączeniu kabata z kiecką w pasie, na ramionach, przedzie stanika po obu stronach, zapięciu kabata i na dole kiecki.

Czerwona kiecka z kabatem, koszula z białym haftem, cepek ze skrzydłami, Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

38. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne (2022). Fot. Jacek Czaplicki

Ciemnozielona kiecka z kabatem, Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Kurpianki z Puszczy Białej, widoczny bogaty strój na kiecce i fartuchu. Fot. Bohdan Czarnecki, 1956 r. Źródło (dostęp 30 V 2024 r.).

Kitle w Puszczy Zielonej były różnorodne: w pionowe pasy (pierwotnie białe i granatowe, potem dodatkowo czerwone, zielone, niebieskie i czarne), w kratę, jednolite (kamelowe mieniste z wątkiem i osnową w różnych kolorach). Kitel zawiązywano w pasie płóciennymi wiązakami tak, by przód był gładki, a fałdy stały z tyłu. Sięgającą do kostek spódnicę obszywano podłogą i szczotką, zaś kitle mieniste obszyciem z czarnego aksamitu (masiustu) i tasiemkami. Pierwotnie zaś noszono dwa fartuchy, zastąpione spódnicą szytą z kilku fartuchów.

Zasięg występowania kitlów: 1. spódnica w paski pionowe tzw. kitel (fartuch-zapaska), 2. spódnica granatowe i inne gładkie z trzema tasiemkami u dołu oraz kiecek w latach 1890–1952, 3. spódnice czerwone w paski jednokolorowe i w kratę (1890–1952); I. Puszcza Zielona, II. Puszcza Biała. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

W Puszczy Zielonej zanikły używane przy pracy, rzadziej do wyjścia staniki – forma przejściowa między jakami a wystkami, odpowiadająca białokurpiowskiemu kabatowi.

Krój stanika Kurpianek Zielonych. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

W Zagajnicy naramienne zapaski miały podobny układ pionowych pasków jak kitel, tylko drobniejszych. Fartuchy do przyodziewku zakładano też w Puszczy Południowej.

Strój męski Kurpia Zielonego (sukmana z pasem, kapelusz grzybek, buty z cholewami) oraz panny Kurpianki Zielonej (czółka, spódnica kratówka, fartuch w pionowe pasy zakończony koronką, naramienna zapaska), Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Białokurpiowski fartuch w drobne poprzeczne paski (czerwone, zielone i szafirowe) był wełniany lub bawełniany. Pierwotnie zdobiono go tasiemką, później z trzech stron strojem.

Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

W Puszczy Zielonej początkowo fartuch miał ten sam wzór do spódnica i kolorową obszywkę u dołu. Później upowszechniła się koronka z lnianych nici doszywana do fartucha, a w międzywojniu fartuch w całości z płótna zdobny koronką lub prawie cały koronkowy.

Różne przykłady czółek, chustek, fartuchów, jak, wystków Kurpianek Zielonych, Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Płócienny fartuch z koronkowymi wstawkami, Baranowo (Puszcza Zielona). Źródło: S. Kopczyński, Powiat przasnyski. Przemysł ludowy, Warszawa 1930.

Kurpianki z Myszyńca w fartuchach haftowanych w kolorowe róże, Jarmark Kurpiowski w Myszyńcu (2024). Fot. RCKK (dostęp 27 V 2024 r.).

W chłodniejsze dni Kurpianka z Puszczy Białej zakładała kaftan wolny, w grupie ostrowskiej granatowy, brązowy lub zielony, z dwoma rzędami zakładek z gipiurową koronką po obu stronach zapięcia z przodu, w grupie pułtuskiej różowy, turkusowy lub zielony z ozdobnym strojem po obu stronach zapięcia, na rękawach, wokół szyi i na dole. Niektóre kaftany miały wydłużoną linię pleców zdobioną szerokim strojem. W Puszczy Zielonej odpowiednikiem kaftana wolnego była jaka – początkowo ciemna z czarną obłożką, potem kolorowa (bordowa, niebieska, granatowa, czerwona), obłożona na dole i wykończona z przodu plisą, zapinana na guziki.

Krój kaftana wolnego Kurpianek Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Stroje Kurpianek Białych na wystawie w Muzeum Mazowieckim w Płocku. Zwracają uwagę jasnozielona kiecka z kabatem, różowy kaftan wolny oraz chustki sialinówki czerwona i turkusowa. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Różne przykłady chustek, fartuchów, jak Kurpianek Zielonych, przykład koszuli, wystka, czółka Kurpianki oraz strój męski młodego Kurpia, Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Teresa Jeronim w czerwonej jace. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Różne wystki, fartuchy, jaki męskie i damskie, sukmany z Puszczy Zielonej, Muzeum Kurpiowskie w Wachu. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Krój damskiej jaki Kurpianek Zielonych. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Kobiety zakładały też wystki, czyli dopasowane z tyłu gorsety rozszerzające się poniżej pasa za pomocą klapek (lacek), z przodu w środkowej części krótsze, zapinane i zdobione, odsłaniające koszulę, najczęściej w całości oblamowane czerwoną obłożką. Wystki robiono z cienkiej wełny na płóciennej podszewce, potem z jedwabnych gładkich lub wzorzystych materiałów.

Kobiety z Kurpiowskiego Zespołu „Pod Borem” z Zawad: takie same żółte chustki, ale różne koszule, spódnice, fartuchy, wystki, 40. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne w Ostrołęce. Fot. Jacek Czaplicki

Zofia Warych w myszynieckiej koszuli, chustce w kwiaty oraz wystku z materiału we wzory. Fot. EwPaTu, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Wiktoria Drężewska z Kurpiowskiego Zespołu „Pod Borem” z Zawad w wystku dopasowanym kolorystycznie do spódnicy, Jarmark Kurpiowski w Myszyńcu (2024). Fot. RCKK (dostęp 27 V 2024 r.).

Kurpianki z Myszyńca w różnokolorowych wystkach, Jarmark Kurpiowski w Myszyńcu (2024). Fot. RCKK (dostęp 27 V 2024 r.).

Kobiety z Nowogrodu. 38. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne (2022). Fot. Jacek Czaplicki

W II połowie XIX w. w Puszczy Południowej upowszechniła się angierka – wełniany watowany płaszcz do kolan, dopasowany do figury i rozklinowany, z dużymi fałdami, zdobiony jak kaftan wolny. W mroźne dni okrywano się wełnianą tkaną w pasy buronką lub kilimem (obie puszcze), czteroosnowowym czerwono-zielonym dywanem obramionym frędzlą (Puszcza Biała) albo ręcznie dzianą chustą z białej wełny (Puszcza Zielona). W Zagajnicy kobiety nosiły – poczynając od najwcześniejszych fasonów – wzorowane na męskich siwe lub czarne sięgające kolan kaftany z samodziału fałdowane z tyłu (ciamery), barany lub półbarany (długie sukmany podbite kożuchem lub watowane, obszyte barankiem), kucabaje do kolan z fabrycznego czarnego sukna lub watowane palta (szuby) z czarnego lub granatowego sukna.

Kurpianka Zielona (mężatka) w wełnianej chuście z lat 40. XX w., zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Źródło: Leluje i bursztyny, czyli sztuka kurpiowska. Wystawa czasowa 22 sierpnia – 10 października 2010, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, oprac. red. D. Horoszko, U. Siekacz, Szreniawa 2010.

Różne przykłady jak, fartuchów, dzianych chust, chustek i czółek Kurpianek Zielonych, Muzeum-Skansen Kurpiowski im. A. Chętnika w Nowogrodzie. Fot. Szymon Nitka from Gdańsk, Poland© Szymon Nitka, www.nitka.pl, CC BY-SA 2.0, Wikimedia Commons

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Na głowie Kurpianka Biała wiązała na okrągło kolorową wełnianą chustkę w różane wzory (sialinówka) z dużą ilością frędzli. Nakrycie głowy panny z Puszczy Zielonej – czółko – to najbardziej charakterystyczny element tego stroju: prostokąt o zaokrąglonych rogach oklejony czarnym masiustem, a od spodu lnianą podszewką, zdobiony z tyłu (rzadziej z lewej) kolorowymi wstążkami, a na powierzchni tasiemkami, koralikami, cekinami i dodatkowo z lewej strony wiankami, czyli pękiem kwiatów. W Kadzidle i okolicach na czółko zakładano pępek – czerwoną tasiemkę z naszytym centralnie kwiatkiem modelowanym z tasiemki. Na zachodnim skraju Zagajnicy panny zamiast czółek nosiły piętrowe wianki ze wstążkami – koruny.

Więcej o nakryciach głów panien w Puszczy Zielonej pisałam w osobnym artykule: KLIK.

Grupa śpiewacza Ćerepetky: kobiety w różnych czółkach, wystkach i fartuchach, 40. Kurpiowskie Prezentacje Artystyczne w Ostrołęce (2024)

Uroczystym nakryciem głowy mężatek z Puszczy Białej był czepek z tiulu bawełnianego zdobiony białym haftem. W grupie pułtuskiej nazywano go cypkiem ze skrzydłami, w grupie ostrowskiej cypkiem z kacurem. Taki czepek ogólnie zwano kurpieckim w odróżnieniu do późniejszych cepków ślacheckich. Czepek składał się z głowy (kawałek tiulu lub batystu zmarszczony i ściągniętego sznurkiem, zakrywający głowę, zakończony przy twarzy karbowaną fryzką z koronki, pozbawiony ozdób) i skrzydeł (trapezoidalny płat tkaniny doszyty do głowy, luźno opadający na ramiona). Na czepek nakładano chustkę sialinówkę zawiązaną na karku tak, że było widać fryzkę, ale nie włosy. Starsze kobiety nosiły chustki lilowe, pieprzowe lub na dnie czarnym, młode – na dnie pomarańczowym, czerwonym, zielonym lub modrym. Z kolei cypek ślachecki, upowszechniony po 1900 r., to wąski romboidalny pas podwójnie złożonego tiulu obszyty drobno karbowaną fryzką z koronki. Siarfy układano tak, by kokarda była równa i symetrycznie zawiązana pod brodą. Gotowe zakupione czepki w całości zdobiono haftem (w cepkach z kacurem nie haftowano główki), a skrzydła obszywano białą bawełnianą koronką.

Krój 1. cepka z kacurem 2. cepka ślacheckiego Kurpianek Białych. Rys. Czesława Lewandowska na podstawie szkiców terenowych autorki oraz oryginałów w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

W Puszczy Zielonej czepki mężatek robione z białego płótna, z batystu albo tiulu, zdobione tasiemkami, wstążkami, haftowane, zanikły po I wojnie światowej. Mężatki z Zagajnicy nosiły krochmalone i gładko prasowane białe chusty sprowadzane z łódzkich fabryk, czasem nakrapiane, w drobne kółka lub kwiaty. Do początku XX w. noszono też sialinówki.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Rozalia Prusaczyk w chustce w kwiaty. Fot. Bogusław Linette, 1974 r., Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, CC BY-SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Stanisława Bakuła ze Strzalek w białej chustce. Fot. Grażyna Rutkowska, 1976 r., NAC

Stanisława Olender ze Strzałek w chustce w kwiaty. Fot. Grażyna Rutkowska, 1976 r., NAC

Kobiety z obu puszcz miały czarne trzewiki z cholewką sznurowane czerwoną lub czarną tasiemką.

Kurpianki Zielone spinały włosy w warkocze, często zawiązywane wstążkami.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Kobiety z Puszczy Białej nosiły sznury korali (siecka) zakończone medalikiem lub krzyżem, czasem sznur bursztynów. Rola korali malała wraz z rozwojem haftów na koszuli.

Korale Kurpianki Białej, Kuźnia Kurpiowska w Pniewie. Fot. Jolanta Drzewakowska (WMPL), CC BY-SA 4.0CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

W Puszczy Zielonej kobiety nosiły bursztyny albo sznury drobnych szklanych lub drewnianych paciorków. Liczba bursztynowych sznurów na szyi Kurpianki mogła świadczyć o zamożności gospodarstwa. Kobiety z Zagajnicy nosiły często kilka sznurów bursztynów – najbliższy szyi miał najmniejsze korale, a najdłuższy – największe zakończone często dużym bursztynowym medalionem (mentalem), krzyżem lub bursztynowym sercem. Noszono też bursztynowe krzyżyki i broszki.

Kurpianki z parafii Myszyniec w Boże Ciało, 27 V 1937 r. Fot. Henryk Poddębski

Stanisława Konopka w trzech sznurach bursztynowych korali oraz broszce. Fot. Robert Grudziński, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Korale bursztynowe w zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Źródło zdjęcia: J. Jastrzębski, Bursztyn w dorzeczu Narwi, Łomża 2005.

Źródło: Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, red. I. Choroszewska-Zyśk, Ostrołęka 2021.

Trzy sznury korali (jeden z medalionem), zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Źródło zdjęcia: J. Jastrzębski, Bursztyn w dorzeczu Narwi, Łomża 2005.

Różne rodzaje bursztynowych medalionów wieńczących korale, zbiory Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Źródło zdjęcia: J. Jastrzębski, Bursztyn w dorzeczu Narwi, Łomża 2005.

Dzieci nosiły wiązane pod szyją czapeczki z resztek kolorowej wełny lub aksamitu (w Puszczy Zielonej z resztek materiału na wystki), ozdabiane kokardkami, rozetkami z kolorowych wstążek ze srebrnym lub złotym szychem. Krawędzie czapeczki obszywano kolorową tasiemką, szychem i cekinami. Często na wierzchu przyczepiano kiść kolorowych skrawków zwany śmieciuchem.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Wykroje dziecięcych czapeczek. Źródło: A. Chętnik, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961.

Czepek dziecięcy wykonany szydełkiem, Kopaczyska (Puszcza Zielona). Źródło: S. Kopczyński, Powiat przasnyski. Przemysł ludowy, Warszawa 1930.

Chłopcy nosili spodnie z taniego materiału na szelkach, czasem kamizelki bez rękawów. Od 5–7 roku życia dzieci ubierano jak dorosłych.

Rodzice z dzieckiem, Psary, Kurpie Białe (stroje grupy pułtuskiej): mężczyzna w siwej sukmanie z chłopkami obszytej czarną taśmą i granatowej czapce z czarnym lakierowanym daszkiem, kobieta w kitlu z kabatem z fartuchu poprzecznym obszytym strojem oraz chustce wiązanej na okrągło, mała dziewczynka w stroju identycznym jak matka. Fot. Cz. Karp 1929 r. Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Młode Kurpianki z parafii Myszyniec w Boże Ciało, 27 V 1937 r. Fot. Henryk Poddębski

Warto podkreślić, że w obu puszczach stroje męskie i damskie były zdobione haftem. W Puszczy Białej upowszechnił się haft biały na bawełnianym tiulu zdobiący czepki. Białą nicią nanoszono zgeometryzowane i podporządkowane strukturze materiału wzory (szlaczki, listki i gwiazdki). Haftowano gwiazdy sześcioramienny i gałązki jodłowe. Stosowano linię prostą, łamaną i falistą. Haft kolorowy na białym lub szarym płótnie wykonywano czerwoną i czarną muliną – stanowił zdobienie koszul (mankiety, przyramki, kołnierze). Haftowano z wykorzystaniem stębnówki, ściegu dziurkowanego, zygzakowego i łańcuszkowego, jodełki, śnurecka, łańcuszka i ściegu atłaskowego. Wśród motywów można wskazać zielka, półkola, łapki, pieski i kuloski. Haft na koszulach grupy pułtuskiej był biały (na koszulach ślubnych), mieszany (na kołnierzu biały, a na mankietach czerwony) albo – najczęściej – czerwony podkreślony czarną nicią. Nanoszono go na kołnierz, mankiet i linię łączącą rękaw z przyramkiem (w koszulach z grupy pułtuskiej linia ta opadała na ramiona).

Źródło: M. Żywirska, Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952.

Koszula Kurpianki Białej z bardzo bogatym haftem czerwonym, Kuźnia Kurpiowska w Pniewie. Fot. Monika Dziełak, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

W Puszczy Zielonej koszule damskie miały haftowane na biało kołnierze, ramiona i mankiety koszul. Potem upowszechnił się haft w kolorze czerwonym lub niebieskim nanoszony stebnówką w dwóch rzędach w miejscu łączenia przyramka ze stanem i z rękawami, na kołnierzach i mankietach. Haftowano ściegiem zwanym panienki, kulasy, za igłą, łańcuszkiem, haftem krzyżykowym. Kołnierze i mankiety koszul zielonokurpiowskich zdobiono wąską koronką wykonano szydełkiem, czasem obwiedzioną czerwoną nitką.

Elżbieta Prusaczyk w koszuli z haftem niebieskim. Fot. Amudena Rutkowska, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Halina Pajka w koszuli z zielonym haftem. Fot. Bogdan Białczak. Źródło: Kurpie, red. B. Białczak, Ostrołęka 2020.

Koszule męskie miały na przedzie kołnierza delikatny haft czerwony, biały lub niebieski. W Puszczy Białej stosowano haft biały, potem czerwony.

W stroju kurpiowskim Puszczy Białej widoczne są wpływy podlaskie: obszywanie sukmany czarną taśmą i potrzebami, pasiaste portki, tiulowe cepki, w grupie pułtuskiej szeroki kołnierz koszuli kobiecej z kryzą, wąskie pasiaki we wsiach nad Bugiem. Wpływy drobnoszlacheckie uwidoczniły się w fartuchach, czapkach obszytych barankiem (rondelkach) i tkaninach przez deskę. Nazwa ciamara naśladuje węgierską bekieszę noszoną przez szlachtę. Wpływy miejskie widzimy w kroju kaftanów w komórki z wydłużoną linią pleców, cepkach ślacheckich, ściegach i motywach haftów. Buronka przywędrowała do Puszczy Białej z okolic Węgrowa oraz powiatów mińsko-mazowieckiego i radzymińskiego. Wzorowana na ubiorze miejskim angierka występowała też na Litwie, u łowickim Księżaków i w Opoczyńskiem. Powracający z Prus do Zagajnicy robotnicy sezonowi przywieźli wzory męskich kamizelek. Sprowadzano stamtąd drogi jedwabny wzorzysty lub gładki materiał na wystki oraz cienkie wełniane chustki czteroniedzielówki. Adam Chętnik wskazywał mazurskie pochodzenie słowa kitel określającego spódnicę, a Maria Żywirska podobieństwo między chustkami noszonymi do cepków z kacurem w Puszczy Białej a chustkami kacorowymi Mazurów Pruskich. Przenoszenie wzorów ułatwiały kontakty handlowe, np. spław drewna rzekami. Elementy obce były powoli adaptowane, z czasem wrosły w miejscowe wzory i stały się jego organiczną częścią. Pojawienie się tanich materiałów fabrycznych, koszt i pracochłonność przygotowania odświętnego stroju ludowego sprawiły, że zaczął zanikać. Przykładowo w Zagajnicy fartuchy do przyodziewku zastąpiono kupowanymi chustkami plusiankami lub chustkami w kratę z łódzkich fabryk. Z kolei odzież codzienna długo miała niezmienioną formę.

Strój kurpiowski do dziś jest ważnym symbolem tożsamości regionalnej. Używany jest w obu puszczach (choć w Białej rzadziej i mniej powszechnie, ale to się zmienia na lepsze) podczas uroczystości kościelnych (procesje, komunie, bierzmowania, śluby) i występów zespołów folklorystycznych, na kiermaszach, targach i festynach (np. jako strój członkiń kół gospodyń wiejskich), czasem jako strój obsługi lokali gastronomicznych. W obu puszczach strój kurpiowski ulegał przemianom, które wynikały ze specyfiki okresu, dostępności materiałów czy indywidualnych wyborów, niemniej się zachował. Niektóre tradycje z nim związane doceniono na arenie ogólnopolskiej. W 2022 r. na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego wpisano bursztyniarstwo Puszczy Zielonej i haft kurpiowski Puszczy Białej, a w 2023 r. haft kurpiowski Puszczy Zielonej. 

Bibliografia

I. Źródła

Modzelewska W., Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, red. E. Miecznikowska, Toruń 2022;

Skierkowski W. ks., Życie codzienne Kurpiów, red. M. Kozłowska, M. Samsel, Ostrołęka 2021.

II. Opracowania

Angerka (angierka, žiponas) (dostęp 14 VI 2020 r.);

Brzezińska A.W., Słojkowska-Affelska S., Współczesna twórczość ludowa Puszczy Białej, „Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu”, 7 (2007), s. 273–297;

Chętnik A., Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 7: Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961;

Chmielińska A., Księżacy (Łowiczanie), Kraków 1925;

Dąbrowska G., Tańce Kurpiów Puszczy Zielonej, Warszawa 1967;

Dobroński A.C., Czy istnieli Kurpie-Gocie?, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 35 (2021), s. 11–23;

Hołub B., Znakowy charakter kobiecych nakryć głowy, [w:] Stroje ludowe jako fenomen kulturowy, red. A.W. Brzezińska, M. Tymochowicz, Wrocław 2013, s. 25–33;

Jastrzębski J., Bursztyn w dorzeczu Narwi, Łomża 2005;

Kozłowski B., Folklor muzyczny i taneczny Puszczy Białej. Pieśni i tańce, widowisko weselne, obrzędy i zwyczaje, Warszawa 2004;

Krajewska J., Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze Stare, z. 4: Strój opoczyński, Wrocław 1956;

Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego (dostęp 4 VIII 2023 r.);

Modzelewska W., Czepce tiulowe haftowane z regionu Kurpie-Gocie (Puszcza Zielona), „Polska Sztuka Ludowa”, 2 (1948), 9–10, s. 44–53;

Mróz K., Kurpiowski strój ludowy wczoraj i dziś, [w:] Leluje i bursztyny, czyli sztuka kurpiowska. Wystawa czasowa 22 sierpnia – 10 października 2010, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, oprac. red. D. Horoszko, U. Siekacz, Szreniawa 2010, s. 45–52;

Niewiadomski M., Od lokacji miasta do upadku Rzeczypospolitej (1373–1795), [w:] Dzieje powiatu ostrołęckiego, red. J. Gołota, J. Kijowski, J. Mironczuk, Ostrołęka 2018, s. 67–152;

Olędzki J., Sztuka Kurpiów, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970;

Słojkowska-Affelska S., Strój, [w:] M. Pokropek, Wędrówki po Puszczy Białej, Pułtusk 2014, s. 119–121;

Zagórna B., Tkactwo ludowe terenów północnej Kurpiowszczyzny, [w:] Kurpie. Puszcza Zielona, t. 2, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964, s. 268–292;

Żywirska M., Atlas Polskich Strojów Ludowych, cz. 4: Mazowsze, z. 5: Strój kurpiowski Puszczy Białej, Wrocław 1952;

Taż, Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, Warszawa 1973;

Żywirska M., Tiulowe czepce kurpiowskie, „Polska Sztuka Ludowa”, 2 (1948), 9–10, s. 44–53;

Żywirska M., Kutrzeba-Pojnarowa A., Zarys tradycyjnej kultury ludowej regionu pułtuskiego i jej współczesne przeobrażenia, „Pułtusk. Studia i materiały z dziejów regionu”, 1 (1969), s. 189–206.

Do następnego!