ŚWIĄTKI W GMINIE JEDNOROŻEC: XVIII- i XIX-wieczne krzyże drewniane

Część projektu zakładająca objazd po terenach gminy Jednorożec powoli dobiega końca. Do tej pory znalazłam ponad 300 świątków i liczba ta cały czas rośnie. W niniejszym odcinku cyklu zaprezentuję najstarsze znaleziska - drewniane krzyże. 

Obiekty prezentuję alfabetycznie według nazw miejscowości. Są to krzyże, co do których jestem pewna lub niemal pewna, że pochodzą z XIX wieku (w jednym przypadku z końca XVIII w.). Jeśli znajdę kolejne krzyże wystawione w XIX stuleciu, uzupełnię wpis. Przy każdym krzyżu znajdziecie opis, mapę z zaznaczoną lokalizacją oraz nierzadko mapy XIX-wieczne, potwierdzające istnienie krzyża w danym miejscu. 

Poniżej znajdziecie tylko krzyże, które nadal istnieją. Nie prezentuję tu krzyży, o których wiem, że stały w danym miejscu i pochodziły z XIX w., a już ich z różnych powodów nie ma. O takich opowiem innym razem.

Co do mapy z XIX wieku, muszę poczynić wyjaśnienie. Tzw. mapa kwatermistrzostwa ukończona została w 1839 r., ale wydana w 1843 r. Pomiary dla terenów obecnej gminy Jednorożec zakończyły się już przed 1831 r., więc wszelkie umieszczone na tej mapie obiekty pochodzą sprzed tego okresu.

1. Budziska

Aby dojechać do tego krzyża, należy jadąc od Jednorożca skręcić we wsi w lewo, w lewą odnogę drogi (czyli nie do wsi Olszewka, tylko do leśniczówki Olszewka). Około 100 metrów za leśniczówką jest skrzyżowanie leśnych dróg, krzyż stoi po prawej stronie, w kwaterze o symbolu "P-So 2009". Miejscowi powiadają, że krzyż stoi w tym miejscu od wojen napoleońskich - istniałby więc od początku XIX w., co pasuje do mapy, na której go odnalazłam - wykonano ją przed 1831 r. Jest bardzo zniszczony, ramię poziome jest bardzo krótkie. Pionowa belka pokryta jest inskrypcjami. Wydaje mi się, że jest tu napisane (od dołu w górę): "Któryś dla nas cierpiał rany..." (nie wiem niestety, jak długi jest napis i jakie słowa zawiera w dalszej części, ponieważ znajduje się ona za wysoko, bym mogła to dostrzec). W dolnej części pionowej belki, poniżej tej inskrypcji, znajduje się napis: "ROKU  / 1808". Rok 1808 pasuje do opowieści o wojnach napoleońskich. Pionowa belka pokryta jest tajemniczymi dla mnie, jak na razie, znakami - gwiazdami w kole, znajdującymi się po trzech stronach pionowej belki w jej części dolnej. Podobne symbole znalazłam też na innym krzyżu, jaki prezentuję w tym poście. Na belce pionowej zauważyłam też wyryte litery "L.O". Może to inicjały fundatora?

Poniżej zdjęcia autorstwa Katarzyny Nowakowskiej (te "jesienne") oraz moje, wykonane 9 maja 2015 r.

2. Jednorożec

Przydrożny krzyż z 1864 roku (tabliczka z datą jest nowsza, możliwe, że wcześniej data była wyryta u podstawy krzyża, z czasem zbutwiałej), stojący na posesji państwa Deptułów przy ul. Długiej, po lewej stronie drogi jadąc do Chorzel, za budynkiem starej gminy z lat 30. XX wieku. Niegdyś krzyż był wysoki, otoczony przez rozbudowane gałęzie drzewa, którego pozostałości widać na zdjęciu (drzewa wycięto po wakacjach w 2012 r.). Niestety, krzyż od jakiegoś czasu niszczeje u podstawy i już był skracany (ostatni raz przed 2012 r.). Na zakończeniu ramion: poziomych i pionowego wyrzeźbiono gałki (z tego samego kawałka drewna co cały krzyż), dodatkowo, na szczycie krzyża przymocowany jest mały żelazny krzyżyk, nieco przechylony, który stanowi tzw. koronę (wykuty i wygięty fantazyjnie krzyż). Pasyjkę umocowaną na przecięciu ramion osłania metalowy falisty daszek. 

Fot. Sergiusz Lelewski.

3. Kobylaki Czarzaste

Przydrożny krzyż na skrzyżowaniu dróg z ramionami zakończonymi gałkami i metalową Pasyjką osłoniętą blaszanym daszkiem. Poprzednie krucyfiksy oraz daszek wiszą w dolnej partii pionowego ramienia. Krzyż zdobią kolorowe wstążki w dolnej partii. U podstawy przywiązano wstążką kamienną figurkę Matki Bożej. W obrębie drewnianego płotu, którym otoczony jest krzyż, znaleźć można też: krucyfiks z trójlistnym zakończeniem ramion (przeznaczony do stawiania na stole) oraz metalową Pasyjkę. Krzyż jest przechylony na prawo, w stronę drzewa, przy którym stoi. Odnalazłam go na mapie kwatermistrzostwa, pochodzi więc sprzed 1831 r. Taka datacja ma swoje potwierdzenie w stanie drewna, noszącym oznaki pochodzącego z I poł. XIX w.

Fot. Sergiusz Lelewski.

4. Małowidz

a) Oto najstarszy, jaki do tej pory udało mi się znaleźć, a jednocześnie jedyny osiemnastowieczny, przydrożny krzyż w gminie Jednorożec. Znajduje się w Małowidzu w części wsi zwanej Nowinami. Inskrypcja w dolnej części pionowej belki informuje o dacie wystawienia krzyża - 1800 r.! Metalową Pasyjkę osłania daszek z wygiętej blachy (wyglądającej trochę jak sztywna papa). Krzyż jest zniszczony, szczególnie jego pozioma belka jest w tragicznym stanie. Dół krzyż ozdabiają sztuczne kwiaty.

b) Krzyż przy zakręcie do części wsi zwanej Nowinami, po prawej stronie drogi jadąc na Chorzele, tuż przed znakiem informującym o końcu miejscowości. Krzyż jest wysoki, otoczony drewnianym płotkiem, w obrębie którego znajdują się dewocjonalia: metalowe krzyże u podstawy krzyża czy pozostałości figur i płaskorzeźb Maryi czy Aniołów. Szczególnie pozioma belka jest bardzo zniszczona, u skrzyżowania belek brak Pasyjki, zapewne odpadła, zachował się jednak daszek z wygiętej blachy. Do krzyża przyczepionych jest kilka drewnianych i krzyżyków oraz pozostałości Pasyjki, a także zardzewiała blaszka z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. Na pionowej belce, powyżej blaszki aż do przecięcia ramion, znajduje się zatarty napis, możliwe, ze jest to modlitwa "Któryś za nas...", ale nie wiem, jak długa i czy na pewno ta, napis jest bardzo trudny do odczytania. Krzyż oraz ogrodzenie ozdabiają wstążki i sztuczne kwiaty.  

5. Olszewka

a) Krzyż znajduje się przy pierwszej drodze na prawo, wjeżdżając do wsi od strony Parciak, po lewej stronie drogi przed torami. Pochodzi prawdopodobnie z XIX w., mógł zostać wystawiony po 1831 r., bo nie zaznaczono go na mapie kwatermistrzostwa. Jest przechylony w lewo, ramiona wieńczą rzeźbione gałki, a pionową belkę dodatkowo żelazny krzyżyk, umocowany w gałce, wygięty do przodu i na bok (korona). Szczególnie zniszczona jest pozioma belka, na wietrze mocno się chwieje. W pionowej belce krzyża zauważyć można pozostałości po wbijanych gwoździach, np. do umocowania mniejszego, zapewne żelaznego, krzyżyka.

b) Krzyż na rogu prywatnej posesji nr 10. Jeden z najstarszych (II połowa XIX w.?) i według mnie, najpiękniejszych krzyży w gminie Jednorożec. Urzeka nagromadzenie małych krzyżyków na poziomej belce (po 1 krzyżu po obu stronach) i szczycie pionowej belki (dwa krzyżyki jeden na drugim). To krzyż o najbogatszym zdobieniu w formie korony spośród prezentowanych XIX-wiecznych świątków. Krzyż posiada zakończenie poziomej belki w postaci gałek, Pasyjka jest zadaszona. W dolnej części krzyża znajduje się latarenka i ozdoba ze zwisających sztucznych kwiatów. Krzyż ma umocnione betonowym podbiciem i metalowym stojakiem mocowanie.

c) Krzyż pomiędzy prywatną posesją nr 158 a drogą stanowiącą granicę między gminą Jednorożec a gminą Chorzele. Zapewne niegdyś był bardzo wysoki i musiał być wielokrotnie skracany z powodu butwienia podstawy. Drewno pomalowane jest na wyblakły już kolor pomarańczowy, a krzyż wygląda trochę, jakby był łatany lub wykonany, szczególnie w miejscu przecięcia ramion, z kilku kawałków.  Ramiona wieńczą rzeźbione gałki, a na ich przecięciu umieszczono metalową Pasyjkę na kawałku metalu z daszkiem. Pod nią umieszczono gałązkę sztucznych kwiatów. Najbardziej zniszczona jest pozioma belka od tyłu. Krzyż otacza drewniany płotek, w obrębie którego rosną kwiaty, a obok drzewo. 

Fot. Sergiusz Lelewski.

6. Parciaki

Znajduje się przy wyjeździe we wsi przy drodze dziś piaszczystej, prowadzącej przez las, niegdyś głównej drodze z Parciak do Budzisk. Krzyż jest u podstawy najszerszy i zwęża się ku górze. Pozioma belka jest zniszczona, drewno się rozpada. Na krzyżu znajduje się inskrypcja datacyjna, której nie byłam w stanie na 100% odczytać (problem sprawiała trzecia cyfra), ale po porównaniu lokalizacji krzyża z XIX-wiecznymi mapami określiłam moment wystawienia krzyża na 1828 r. Krzyż można znaleźć na mapie kwatermistrzostwa, jest więc starszy niż 1831 r. Do krzyża przyczepione są dewocjonalia: metalowy krucyfiks z trójlistnym zakończeniem ramion, który ma oberwaną okrągłą podstawę, by można było go na płasko przyczepić (mam w domu taki sam, więc musi to być krzyż z najwcześniej lat 80-90. XX w .) oraz zardzewiała blaszka, na której znajdował się wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej (pozostały po nim ślady).

Lokalizacja drogi, przy której znajduje się krzyż. Na czarno zaznaczyłam główną asfaltową drogę z Budzisk do Parciak przez Parciaki-Stację (droga wykształciła się po 1914 r., kiedy to Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową). Na czerwono linia kolejowa, nieczynna od 2001 r. Na żółto zaś zaznaczyłam niegdyś główną drogę z Budzisk do Parciak, dziś jest to droga leśna, którą w połowie przecinają tory. Uwaga dla rowerzystów - za torami droga jest tak piaszczysta, że ciężko nawet przeprowadzić rower, o jeździe nawet nie ma mowy Emotikon wink Krzyż znajduje się u wlotu "żółtej drogi" do Parciak. Wykonanie własne na podstawie mapy Google.

7. Żelazna Rządowa

a) Drewniany krzyż po lewej stronie drogi, przed Żelazną Rządową jadąc od Parciak. Dawniej zapewne wyższy, z czasem skracany od dołu z powodu butwienia podstawy. Poziome ramię zakończone jest gałkami, a nad przecięciem ramion znajdują się sztuczne kwiaty. Bardziej zniszczone jest poziome ramię.

Fot. Mirosław Krejpowicz.

b) Pozostałość krzyża po prawej stronie drogi, jadąc od Parciak.  Z tego, co jeszcze stoi (a raczej leży, bowiem krzyż oparty jest o drzewo), zachowało się przecięcie ramion, z których poziome jest bardziej zniszczone. Zachowały się pozostałości Pasyjki. Krzyż pochodzi prawdopodobnie z I połowy XIX w., sprzed 1831 r. O drewniany krzyż oparty jest zdobiony żelazny krzyż, pochodzący może z jeszcze innego świątka. Obok wystawiono metalowy krzyż w kamiennym postumencie (bez datacji).

c) Drewniany krzyż przed wsią, jadąc Parciak po lewej stronie szosy. Pionowa belka zakończona jest dodatkowym krzyżykiem, jej górna część jest jakby rzeźbiona. Bardziej zniszczona jest pozioma belka. W dolnej części pionowej belki znajduje się wgłębienie, mógł być tu kiedyś obrazek, do krzyża przyczepione są też sztuczne kwiaty. U podstawy krzyża mogła też być inskrypcja datacyjna, jak mi się wydaje, ale nie jest do odczytania. Patrząc na stan krzyża i porównując go z innymi tego typu świątkami w gminie Jednorożec, nie wahałabym się datować ten krzyż na pochodzący z początku XIX w. 

d) Pozostałość po drewnianym krzyżu przydrożnym przy drodze na Pruskołękę. Zachowała się pionowa belka (zapewne niegdyś znacznie dłuższa) z miejscem przecięcia z belką poziomą. Poniżej przecięcia przymocowano drewniany krzyżyk. Szczyt pionowej belki jest bardzo zniszczony. Zachowały się też pozostałości po zdobieniach: wstążki i sztuczne kwiaty. Możliwe, że krzyż pochodzi z I połowy XIX w., znalazłam go na mapie kwatermistrzostwa, pochodziłby więc sprzed 1831 r.

Wszystkie zdjęcia wykonałam samodzielnie w okresie od II do VIII 2015 r. Jeśli jest inaczej, pod zdjęciem znajduje się podpis z informacją o autorze. Mapę kwatermistrzostwa zaczerpnęłam z: KLIK, zaś plan Jednorożca i Stegny z KLIK. Lokalizację krzyży zaznaczyłam na podstawie map Google.  

Tekst powstał w ramach projektu "Wybrane aspekty dziedzictwa kulturowo-historycznego gminy Jednorożec. Kapliczki i krzyże przydrożne" realizowanego dzięki stypendium za wybitne osiągnięcia w różnych sferach działalności edukacyjnej dla szczególnie uzdolnionych studentów zamieszkałych na terenie Powiatu Przasnyskiego w roku akademickim 2014/2015. Organizatorem i Fundatorem stypendium jest Starostwo Powiatowe w Przasnyszu.

Strona internetowa projektu (Facebook): KLIK.

Strona internetowa Fundatora: KLIK.

Projekt zakończył się wydaniem książki "Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec". Publikacja jest dostępna w sprzedaży, więcej szczegółów: KLIK.

Do następnego!