Kurpianka w wielkim świecie: MAŁA OJCZYZNA: Kult św. Floriana w parafii Jednorożec

Jednorożec to jedyna w diecezji łomżyńskiej parafia pw. św. Floriana, którego wspomnienie Kościół katolicki obchodzi 4 maja. Florian jest czczony jako patron m.in. strażaków. Na terenie parafii Jednorożec działają 3 jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej. Zapraszam na przegląd kultu św. Floriana w mojej rodzinnej parafii. Jest rozwinięty i przyjmuje rozliczne formy.

Przyjęło się, że w 1916 r. biskup płocki Antoni Julian Nowowiejski erygował w Jednorożcu osobną parafię, wydzielając ją z parafii Chorzele. Wcześniej, w latach 1889–1906 istniała tu filia parafii Chorzele (z prawem prowadzenia akt metrykalnych i własnym cmentarzem), zaś w latach 1906–1916 filia sui iuris. Od 1992 r. parafia należy do diecezji łomżyńskiej. W granicach parafii znajdują się wsie: Budziska, Budy Rządowe, Jednorożec, Nakieł, północna część wsi Drążdżewo Nowe (posesje 44–73), Stegna, Ulatowo-Pogorzel oraz Ulatowo-Słabogóra. Parafia Jednorożec od północy, wschodu i południa sąsiaduje z parafiami diecezji łomżyńskiej (Chorzele, Połoń, Olszewka, Parciaki w dekanacie chorzelskim; Drążdżewo w dekanacie krasnosieleckim), zaś od południa i zachodu z parafiami diecezji płockiej (Święte Miejsce w dekanacie przasnyskim; Skierkowizna i Krzynowłoga Wielka w dekanacie dzierzgowskim). W 2017 r. parafia liczyła 2903 wiernych, zaś na koniec 2019 r. 3831 mieszkańców i mieszkanek. Więcej na temat historii parafii Jednorożec znajdziesz na blogu w tym artykule: KLIK.

Św. Florian był rzymskim żołnierzem. Urodził się ok. 250 r. W młodym wieku został powołany do wojska. Służył w armii cesarza rzymskiego Dioklecjana, za którego rządów nastąpiło prześladowanie chrześcijan. Florian ujął się za prześladowanymi towarzyszami, za co został skazany na karę śmierci. Zginął 4 V 304 r. w nurtach rzeki Enns na terenie dzisiejszej Austrii.

Nadanie parafii Jednorożec wezwania św. Floriana było, jak się wydaje, spowodowano pragnieniem, aby święty czuwał nad tym, by nigdy więcej mieszkańcy nie doświadczyli tak wielkiego pożaru, jaki strawił okolicę w 1915 r. Wówczas, podczas tzw. bitwy lutowej, wieś została niemal doszczętnie spalona, a ogień strawił kościół z 1862 r. Zachował się też inny przekaz tłumaczący, dlaczego parafia nosi takie wezwanie – o odpust na 4 maja postarali się Jan (1852–?) i Wiktoria z Parciaków (1854–?) Obrębscy po śmierci syna Floriana (*1891 Bagienice, gmina Krasnosielc), który poległ we Francji jako żołnierz tzw. Błękitnej Armii gen. J. Hallera. Za odszkodowanie za śmierć syna wystarali się o odpust dla parafii Jednorożec na 4 maja. Zapewne stało się to w 1922 r., ponieważ w protokołach tradycyjnych z 1924, 1929 i 1945 r. wymienia się pismo potwierdzające odpust ku czci św. Floriana. Dokument zaginął lub spłonął w czasie działań wojennych.

Odpust ku czci patrona strażaków obchodzono w niedzielę po wspomnieniu świętego. Anna Urlich (1931–2015) ze Stegny tak wspominała odpusty parafialne: Już od rana ciągnęli handlarze ze straganami, na których rozkładali swój towar różnego rodzaju. Zjeżdżało też wesołe miasteczko z karuzelami i magikami. Siłacze popisywali się swoimi pokazami: rozginali podkowy, rwali łańcuchy, gięli w dwóch palcach gwoździe. Jednego razu pokazywano taki numer: do wykopanego dołu kładł się mężczyzna, inni przykrywali go deską i zasypywali ziemią. Po pewnym czasie odpływali go, a wszyscy podziwiali, że się nie udusił.

Od rana też z sąsiednich wsi zjeżdżali ludzie wozami lub ciągnęli pieszo, aby wziąć udział w nabożeństwie. Każdy na tę okazję ubierał się jak najpiękniej, często szyjąc nową kreację. Odpust był swoistego rodzaju rewią mody.
Odbywało się kilka nabożeństw. Uroczystość w kościele kończyły nieszpory, a dopiero po nich rozpoczynała się zabawa taneczna w remizie.

Jak wyglądała? Otóż była biletowana. Na scenie urządzano bufet. Orkiestra ulokowana była w kącie koło sceny na podwyższeniu. Wokół Sali stały ławki, na których rozsiadały się starsze gospodynie i przyglądały się tańczącym, nierzadko obmawiając ich. Po paru tańcach w sali robiło się szaro od kurzu. Wtedy jeden z organizatorów zabawy szedł przez salę z wiadrem wody i polewał podłogę. Na jakiś czas to pomagało, ale wtedy tańczono w małym błotku.

Marian Deptuła (*1947) z Jednorożca tak wspominał odpusty parafialne w latach 50. XX w.: Niby wszystko było normalnie, tylko „suma” o 11:00 miała bardziej uroczystą oprawę. Przyjeżdżali z sąsiednich parafii księża, przybywało więcej ludzi (wiernych), bo też przyjeżdżali furmankami z sąsiednich wsi i parafii (…). Bardziej uroczyście i „bogaciej” zwykle prezentowała się procesja, dlatego wszystko trwało o wiele dłużej niż normalna msza święta. Dodatkowo w odpust ku czci św. Floriana była oczywiście defilada [strażaków – przyp. M.W.K.] z remizy do kościoła, a po południu – majówka przy muzyce.

Zdarzało się, choć rzadko, że w odpustu ku czci św. Floriana parafię Jednorożec wizytował biskup. Tak było w 2010 r., kiedy wizytacja była rozłożona na części. Na pierwszą bp Tadeusz Bronakowski przybył 2 maja. W dniu odpustu urządzono bierzmowanie młodzieży. Kolejna część wizytacji odbyła się 17 października (zakończenie peregrynacji relikwii bł. Karoliny Kózkówny) i 21 października (spotkanie z dziećmi z filii szkoły podstawowej w Ulatowie-Pogorzeli).

W kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP w Jednorożcu, zbudowanym w latach 1983–1986, znajduje się lewy ołtarz boczny z obrazem patrona parafii wykonany z drewna modrzewiowego w 1985 r. Całość o wymiarach 162 x 235 cm to ofiara Ochotniczej Straży Pożarnej z Jednorożca. Strażacy kupili drewno, przetarli w tartaku i gotowe deski ułożyli na placu. Ofiarodawców upamiętnia tabliczka przy obrazie. Tekst adnotacji ułożyła Jadwiga I. Berg II. Pazdrąg z Krajewskich (1918–2010) z Jednorożca.

Ołtarz św. Floriana w kościele w Jednorożcu, 2004 r. Fot. Katarzyna Goś-Wilga

W 2007 r. ołtarz został odnowiony podczas wykonania polichromii w świątyni. Warto zwrócić uwagę na wyjątkowość przedstawienia św. Floriana w bocznym ołtarzu w Jednorożcu. Tutaj święty nie gasi pożaru samodzielnie, a podnosi rękę do góry, wskazując na Boga. W ten sposób uprasza pomoc Bożą z nieba. Stojący obok niego anioł leje wodę na ogień, gasząc pożar.

Ołtarz boczny św. Floriana w kościele w Jednorożcu, 2016 r. Fot. Maria Weronika Kmoch

Podobne przedstawienie znajdowało się w ołtarzu bocznym w drewnianym kościele pw. Narodzenia NMP w Jednorożcu istniejącym w latach 1917–1989. Na neobarokowym obrazie (olej na desce i płótnie, wymiary 129 x 62 cm) na stronie lekcji umieszczono św. Floriana. Rama obrazy była półwałkowa z listwami, złocona, zamknięta parą łuków nadwieszonych. Święty Florian przedstawiony był jako postać na obłokach w stroju rzymskiego żołnierza z białym proporcem w dłoni i buraczkowym płaszczem na plecach. Obok, przy lewym boku świętego, widać było anioła z cebrzykiem w dłoniach, lejącym wodę na płonące gospodarstwo widoczne u stóp świętego. Tło, kaftan i szata anioła miały ciemnostalową barwę, obłoki pod stopami i przyziemie namalowano w brązach.

Obraz w ołtarzu bocznym w starym kościele w Jednorożcu, 1984 r. Źródło: Archiwum parafialne w Jednorożcu

Zazwyczaj św. Florian jest ukazany jako młodzieniec w stroju rzymskiego rycerza z wiadrem wody, którą wylewa na płonący dom. Tak był przedstawiony na malowidle ściennym w starym kościele. Obraz o wymiarach 160 x 100 cm otaczała ciemnozielona wić (bluszcz symbolizujący długie życie?). Wizerunek św. Floriana umieszczono na stronie lekcji. Ukazano go jako żołnierza rzymskiego w złocistej szacie i brązowym płaszczu, z lewym profilem. W lewej dłoni trzymał włócznię, w prawej – przechylony cebrzyk, z którego wypływała woda, gasząca pożar w chałupie.

Wizerunek św. Floriana na ścianie starego drewnianego kościoła w Jednorożcu, 1984 r. Źródło: Archiwum parafialne w Jednorożcu

Obraz św. Floriana z ołtarza bocznego w starym kościele przechowywano w parafii przez lata, nawet gdy istniał już i był używany nowy murowany kościół. W październiku 2011 r. ks. Andrzej Kron, ówczesny proboszcz parafii w Jednorożcu, przekazał ołtarz główny ze starego kościoła razem z elementami jego wyposażenia (obrazy, tabernakulum) oraz z drewnianym ludowym krzyżem do Muzeum Diecezjalnego w Łomży. We wrześniu tego roku Elżbieta Olejak, Kierownik Delegatury Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Ostrołęce, wydała pozytywną decyzję pozwalającą na przenosiny materiałów z dawnego kościoła. Eksponaty, w tym obraz św. Floriana z nieistniejącej już świątyni, jest przechowywany w muzealnym magazynie.

Obraz św. Floriana z bocznego ołtarza kościoła w Jednorożcu w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Łomży, przekazany w 2011 r. Fot. Maria Weronika Kmoch, 24 VII 2017 r.

W 1929 r. w Jednorożcu, obok kościoła, wybudowano dzwonnicę, która istnieje do dziś. W kronice parafialnej czytamy, że przygotowania do zakupu dzwonów czynił już ks. Konstanty Lewandowski, proboszcz w latach 1916–1924: Na prośbę księdza proboszcza parafianie złożyli miedź na dzwony. Przed wyjazdem proboszcza z Jednorożca zabrał on zebraną miedź i wywiózł na stację Parciaki – skąd powstało nieporozumienie i prawdopodobnie zabraną miedź zabrano z powrotem do Jednorożca. Wedle relacji opublikowanej w 1931 r. w „Haśle Katolickim” ks. Wacław Woźniak, proboszcz parafii w latach 1924–1929, w roku 1928 w 10-letnią rocznicę zmartwychwstania naszej Ojczyzny, zaproponował parafianom Jednorożskim uczczenie też rocznicy przez sprawienie 3 dzwonów. Dzwony te zamówił (…), część należności zebrał i wpłacił, nie zdążył jednak dzwonów sprowadzić, gdyż przeszkodziła mu w tem tranzlokata do Jeżewa w maju 1929 r. Następca ks. Woźniaka (...) ks. [Stefan przyp. – M.W.K.] Bernatowicz, dzwony te sprowadził w jesieni 1929 r. i resztę należności uiścił.

Ksiądz W. Woźniak zorganizował zbiórkę złomu wojennego. Po działaniach wojennych w czasie I wojny światowej pozostało w Jednorożcu wiele odłamków z pocisków mosiężnych. Mieszkańcy zbierali odłamki i odwozili wozami na kolej do Parciak, skąd wywieziono materiał do ludwisarni w Węgrowie na Podlasiu. Odlano 3 dzwony. Jeden z nich nosił imię Florian. Dzwony zostały zrabowane przez armię niemiecką w czasie II wojny światowej. Inna wersja wydarzeń zakłada, że mieszkańcy i mieszkanki parafii, obawiając się grabieży mienia kościelnego przez okupanta, zdjęli dzwony z dzwonnicy i zakopali na placu przykościelnym. Jednak Niemcy znaleźli je w 1941 r. i wywieźli. Powiada się, że zostały zawieszone w jednym z kościołów na Ziemiach Odzyskanych, może w Szczytnie. Mogły jednak zostać po prostu – co bardziej prawdopodobne – przetopione.

W 1986 r., kiedy rozebrano drewniany kościół, a nowy był już gotowy, pojawiła się możliwość uzyskania relikwii św. Floriana. Ówczesny proboszcz ks. Marian Mech zwrócił się do bp. płockiego Zygmunta Kamińskiego o pośrednictwo u kard. Franciszka Macharskiego, metropolity krakowskiego, w uzyskaniu relikwii z krakowskiego kościoła na Kleparzu, licząc na ożywienie kultu świętego w parafii oraz większe związanie mężczyzn parafii z Kościołem. Biskup przekazał prośbę 4 VI 1986 r. Inicjatywa sprowadzenia relikwii wyszła od strażaków. W dniu 3 V 1987 r. z parafii wyruszyła dwuautokarowa pielgrzymka do Krakowa i Częstochowy. Pielgrzymi modlili się m.in. przed cudownym Krzyżem w Krakowie-Mogile, gdzie spotkali się z o. Benignusem Piotrem Deptułą (1944–2025), pochodzącym z Jednorożca cystersem, oraz uczestniczyli w mszy w katedrze na Wawelu. Relikwie odebrano z kościoła pw. św. Floriana na Kleparzu. Następnie wierni udali się przed oblicze Matki Bożej Częstochowskiej na Jasną Górę. Wśród pielgrzymów był oddział strażaków wraz z żonami.

Odbiór relikwii św. Floriana z Krakowa, 3 V 1986 r. Zbiory Kazimierza Kardasia z Jednorożca

Odbiór relikwii św. Floriana z Krakowa, 3 V 1986 r. Zbiory Kazimierza Kardasia z Jednorożca

Odbiór relikwii św. Floriana z Krakowa, 3 V 1986 r. Zbiory Kazimierza Kardasia z Jednorożca

Odbiór relikwii św. Floriana z Krakowa, 3 V 1986 r. Zbiory Kazimierza Kardasia z Jednorożca

Rankiem 4 V 1987 r. pielgrzymka wyjechała do Jednorożca. O godz. 11.00 naprzeciw pielgrzymom nadjeżdżającym od strony Przasnysza wyszła procesja eucharystyczna, prowadzona przez wikariusza parafii ks. Zbigniewa Kołakowskiego. Asystowali mu strażacy z jednostek działających na terenie parafii: Jednorożec (powstała w 1918 r.), Ulatowo-Pogorzel (jednostka istnieje od 1922 r.) i Budy Rządowe (założona w 1962 r.). Wierni przeszli do kościoła przez wieś ul. Odrodzenia i Kościelną. Tam uroczyście podziękowano za szczątki patrona parafii. Mszy przewodniczył bp płocki Roman Marcinkowski.