W 2015 r. na blogu pisałam o przedstawieniach św. Jana Nepomucena w powiecie przasnyskim. Równie popularnym świętym, co więcej, często mylonym z Nepomukiem, jest św. Roch. W 2017 r. zrobiłam przegląd jego przedstawień na terenie mojego rodzinnego powiatu. Wydzieliłam z niego część nt. kultu świętego na Kurpiach Zielonych, bo temat jest obszerny. Przyjrzałam się kultowi tego patrona na Kurpiowszczyźnie. Jednocześnie nie publikuję tu wszystkich moich ustaleń (a zajęłam się też kultem św. Rocha w Puszczy Białej), które poczyniłam, bo tych jest wystarczająco na książkę. Może kiedyś ją wydam. Na razie zapraszam na przegląd najważniejszych wątków dotyczących kultu św. Rocha w Puszczy Zielonej.
Św. Roch żył w XIV w. we Francji. Chroni od zarazy, jest patronem aptekarzy, lekarzy, ogrodników, rolników, szpitali, więźniów oraz zwierząt domowych. Przedstawiany jest najczęściej jako zakonnik z torbą pielgrzyma, z kijem oraz kapeluszem podróżnym, czasem z psem, trzymającym w pysku chleb.
Dawniej w dniu wspomnienia świętego (16 sierpnia) składano Kościołowi dary w naturze: zboża, len, płótno, żywe kwiaty, jaja, masło, mięso itp. Ofiary w postaci jaj zbierali w parafii Kadzidło ksiądz i brastewni (na Kurpiach kościelni lub pomocnicy kościelnego), chodząc od domu do domu. Wiadomo, że w Lemanie 16 sierpnia składano w kościele ofiary z jaj w celu spędzenia wrzodów.
Tego dnia również święcono i okadzano krowy oraz konie. Przepędzanie bydła przez ogień to ślad dawnych magicznych praktyk walki z morowym powietrzem i pomorem bydła, jakie szerzyły się na Kurpiach w XVIII–XIX w. Przepędzanie bydła przez ognisko, praktykowane nawet do początków XX w., było wyrazem wiary w oczyszczającą moc ognia, broniącego przed chorobami, odpędzającym zło. Praktykowano
je w wielu regionach Polski od XVI w. Zwyczaj upowszechnił się na Podlasiu, Mazowszu oraz na Kurpiach Zielonych i Białych.
Na przełomie XIX i XX w. zaczął zanikać. Utrzymał się do dziś tylko w niektórych miejscach, w
tym w Mikstacie, gdzie jest kultywowany od ponad 300 lat,
w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu i na
Kurpiach.
W dniu odpustu przed kościołem rozpalano ognisko z jałowca i świerczyny. Po przybyciu księdza z kropidłem i wodą święconą ministrant oznajmiał dudnieniem bębna gotowość rozpoczęcia obrzędu. Wówczas na plac przykościelny schodzili się gospodarze ze swoim inwentarzem. Często też wychodzono z kościoła procesyjnie na wygon, gdzie gromadzono bydło i konie sprowadzone z wiosek. Najczęściej zwierzęta były przyprowadzane przez dzieci, mające obowiązek wypasu. Zwierzęta po wyświeceniu wodą święcono wpędzano w smugę dymu z ogniska, czemu towarzyszyło dudnienie bębna. Adam Chętnik pisał, że najpierw pędzono przez ogień owce, potem bydło, na końcu konie. Dawniej zwyczaj miał być kultywowany bez udziału duchownych. W ognisku
na św. Rocha (albo w Wielką Sobotę) na Kurpiach spalano zniszczone kapliczki i
krzyże przydrożne.
 |
| Przepędzanie bydła przez ogień w Kadzidle, 1959 r. Źródło: K. Saysse-Tobiczyk, Na Mazowszu, Warszawa 1964. |
 |
| Przepędzanie bydła przez ogień w Kadzidle, 1959 r. Źródło: J. Olędzki, Sztuka Kurpiów, Wrocław 1970. |
 |
| Przepędzanie bydła przez ogień w Kadzidle, 1959 r. Źródło: J. Olędzki, Sztuka Kurpiów, Wrocław 1970. |
 |
| Święcenie zwierząt w dniu św. Rocha w Kadzidle. Fot. J. Kubiena, ok. 1965 r. Źródło: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, red. M. Biernacka i in., Wrocław-Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976. |
 |
| Przepędzanie bydła przez ogień w Kadzidle, 1959 r. Źródło: J. Olędzki, Sztuka Kurpiów, Wrocław 1970. |
Adam Chętnik umiejscawiał obrzęd święcenia i kadzenia bydła w parafiach środkowej części Puszczy Zielonej. Może chodziło mu o Łyse i Kadzidło. Jacek Olędzki podawał Czarnię jako miejsce, w którym święcono i okadzano bydło, choć literatura, na którą się powoływał, nie potwierdza wystąpienia tego zwyczaju we wsi. Niemniej Witold Kuczyński z Czarni na podstawie rozmów z mieszkańcami parafii ustalił, że 16 sierpnia zwierzęta do poświęcenia gromadzono na przykościelnym pastwisku. W relacjach najstarszych ludzi z gminy Jednorożec obejmującej zachodni skraj Puszczy Zielonej zachowały się wzmianki o święceniu i okadzaniu zwierząt 16 sierpnia. Zwyczaj kultywowano też w Lipnikach. Przetrwał do pierwszych lat po II wojnie światowej. Obrzędowi towarzyszyło wyrzeczysko. W ogóle w kurpiowskich parafiach wyrzeczysko jako post 16 sierpnia trwało cały dzień. Post kończono wieczorem, pożywiając się pieczonymi ziemniakami popitymi wodą. Ziemniaki pieczono też w ognisku za wsią. Przeganianie zwierząt przez ognisko i wyrzeczysko praktykowano też w Lemanie, Łysych i Ksebkach, ale tylko wtedy, gdy wieś rzeczywiście nawiedziła zaraza.
Etnograf Jacek Olędzki prowadzący w 1959–1960 r. dokumentację odpustu ku czci św. Rocha w Kadzidle (siedmiominutowy film pt. Kadzidło datowany na 1959 r. znajduje się w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie) nie stwierdził jednoznacznie, czy święcenie i okadzanie bydła praktykowano w parafii ciągle, czy też zwyczaj zanikł. Na pewno przepędzanie zwierząt przez ognisko kultywowano w Kadzidle w latach 60. XX w. Czy później, nie ustaliłam.
Kolejną informację o przepędzaniu bydła w Kadzidle mamy dopiero z 2021 r. Wówczas Kurpiowskie Bractwo Bartne we współpracy z proboszczem parafii Kadzidło, ks. Ryszardem Kłosińskim, zorganizowało święcenie zwierząt przed kościołem (w tym samym miejscu co za czasów ks. Mieszki) oraz obnoszenie wokół ołtarza wotywnych figurek. Użyto bębna i rozpalono niewielkie ognisko.
Z roku na roku w obrzędzie bierze udział coraz więcej osób. Współcześnie oprócz lub zamiast bydła wierni święcą zwierzęta domowe: psy, koty, chomiki, papugi, żółwie, rybki. Często przynoszą lub przyprowadzają je dzieci. W Kadzidle sposobem na zachęcenie do udziału w święceniu zwierząt jest konkurs na najładniej przystrojone zwierzę. Inicjatywę wspierają władze samorządowe i Stowarzyszenie Twórców Kurpiowskich.
 |
| Kadzidło, 16 VIII 2021 r. Źródło (dostęp 17 VIII 2021 r.). |
 |
| Święcenie zwierząt na św. Rocha w Kadzidle, 2022 r. Fot. Kurpiowskie Bractwo Bartne. Źródło (dostęp 17 VIII 2022 r.). |
W Kadzidle między poranną mszą wotywną a sumą brastewni z pomocą zakrystiana i kościelnego ustawiali przed głównym ołtarzem stół, na którym rozkładali świece i figurki wotywne przeniesione z zakrystii. Stali za stołem, twarzą do ołtarza, rozdając świece i figurki woskowe. Wierni mogli wybrać figurę, która najbardziej odpowiadała ich potrzebom, np. gdy chcieli modlić się w intencji bydła mlecznego, wybierali postać krowy. Były też figurki koni (najpopularniejsze), owiec, kogutów, kur, świń (najrzadziej) i – zaskakujące, bo dawniej uważanych za nieczyste – psów. Odpowiednio ukształtowany wosk naśladował bowiem i przypominał ciało człowieka lub zwierzęcia. „Im bliższe podobieństwo wizerunku (…), tym właściwiej dopełniony akt proszenia. Przedstawienie takie umożliwia sformułowanie za pomocą środków wizualnych idei zdrowia czy też ocalenia konkretnej istoty. Co więcej, osoba boska, do której kieruje się prośbę może dzięki temu rozpozna zanoszącego prośbę czy dziękczynienie w sposób nie budzący wątpliwości. Obecne w postaci zastępczej ciało wydaje się tak rzeczywiste, że można je jak rzeczywiste traktować” – pisał historyk sztuki D. Freedberg. Do wystawionego obok wotów kosza wierni składali drobne ofiary pieniężne, rzadziej daninę (np. jaja). Wyposażeni w wota wierni trzykrotnie obchodzili ołtarz, całując jego ścianę od tyłu, i modląc się do św. Rocha w intencji opieki nad inwentarzem. Niektórzy trzymali wota w wyciągniętych do przodu dłoniach. Po zakończeniu obrzędu wierni przyklękali przed ołtarzem, oddawali figurki i całowali ustawiony na stole brastewnego krzyż. Obrzęd ustawał na czas mszy, a figurki chowano do zakrystii na cały rok aż do następnego odpustu. Niektórzy pątnicy obchodzili ołtarz bez wotów.
 |
| Obchodzenie ołtarza z woskowymi wotami w postaci zwierząt na św. Rocha w Kadzidle, 2022 r. Fot. Kurpiowskie Bractwo Bartne. Źródło (dostęp 17 VIII 2022 r.). |
 |
| Wotywna świeca z figurką zwierzęcia obnoszona wokół ołtarza w dniu św. Rocha, trzymana przez Stanisławę Konopkę z Kadzidła. Fot. Mazowiecki Szlak Tradycji. Źródło (dostęp 2 I 2025 r.). |
Należy też zauważyć podobieństwo między woskowymi wotami składanymi na św. Rocha i Przemienienie Pańskie w kościołach dawnej Zagajnicy z obrzędowym pieczywem noworocznym, tzw. nowymi latkami i byśkami, oraz do form pieczywa jarmarcznego z Prostyni w powiecie ostrowskim – tzw. kóz prostyńskich.
Św. Roch był obecny w przestrzeni wiejskiej również w formie przedstawień figuralnych. W czasie zarazy przed kapliczkami i figurami św. Rocha urządzano nabożeństwa błagalne. Przedstawienia św. Rocha pełniły więc funkcje magiczno-gospodarcze. Czasem obok jego kapliczek i figur stawiano karawaki – dwuramienne krzyże zabezpieczające przez zarazą.
 |
| Polichromowana drewniana rzeźba św. Rocha z końca XIX w. z Łysych. Źródło: K. Saysse-Tobiczyk, Na Mazowszu, Warszawa 1964. |
Figury św. Rocha najczęściej stawiano w miejscach, gdzie grzebano zmarłych z powodu morowego powietrza. Wykonywali je najczęściej, jeśli były zamawiane np. przez społeczność wsi, snycerze zwani dawniej bogorobami.
Wolnostojącą figurę patrona od zarazy znajdziemy w Lipnikach – pochodzi z połowy XIX w. i stoi na prywatnej posesji w pobliżu kościoła. Jest uważana za zabytek. Etnografka Maria Biernacka zapisała, że był to efekt wyrzeczyska. Może powstała wtedy, kiedy w połowie XIX w. parafia Lipniki urządziła wyrzeczysko, wykupiła odpust na 16 sierpnia i urządziła publiczne ślubowaniu św. Rochowi w intencji odsunięcia zarazy. Figura powstała więc albo w czasie epidemii cholery, albo po niej.
W Łysych na prywatnej posesji ustawiono kapliczkę słupową z rzeźbą św. Rocha wykonaną ok. 1920 r. przez Łukasza Raczkowskiego, rzeźbiarza z Nowogrodu lub jego okolic.
W 1913 r. Aleksandra Czyż z Lemana wystawiła we wsi drewnianą kapliczkę z figurą św. Rocha. W 1925 r. niedaleko świątka zbudowano kościół, który poświęcono patronowi. Kapliczkę odnowiono w 2006 r.
 |
| Kościół parafialny w Lemanie w dniu odpustu, sierpień 2020 r. Na pierwszym planie kapliczka ufundowana przez Aleksandrę Czyż z Lemana w 1913 r. Źródło (dostęp 8 I 2025 r.). |
W Koźle natomiast rzeźbę świętego umieszczono w drewnianej kapliczce słupowej zwieńczonej daszkiem zakończonym krzyżem.
 |
| Źródło: A. Chojecka, Kapliczka św. Rocha w Koźle, „Kontakty”, 1989, 8 (435), s. 11. |
Tuż przy świątyni w Lipnikach znajduje się kapliczka z rzeźbą św. Rocha. Powstała za probostwa ks. Stanisława Rowińskiego (1994–2011). Zbudował ją z granitu Mieczysław Kiernozek z Lipnik. Poświęcono ją w 2009 r.
 |
| Kapliczka św. Rocha w Lipnikach na okładce kalendarza na 2001 r. Zbiory Łukasza Zyśka z Lipnik |
We wsi wystawiono też drewnianą kapliczkę w formie dwóch kłód drzew nakrytych niesymetrycznie daszkiem zwieńczonym krzyżem, między którymi znajduje się półka z rzeźbą świętego. Kolejny wizerunek patrona stoi na prywatnej posesji w Lipnikach – gospodarz, ciężko chory, w 2021 r. dostał rzeźbę od Andrzeja Staśkiewicza, rzeźbiarza z Kadzidła.
Figurę św. Rocha w Jazgarce wyrzeźbił w 2011 r. Stanisław Bacławski z Czarni (Kadzidlańskiej). Ten sam artysta jest autorem świątków w Dylewie i Kadzidle. W Dylewie rzeźbę św. Rocha umieszczono w kapliczce „na cztery strony świata”. Patronowi od zarazy towarzyszą święci: Jan Nepomucen, Mikołaj i Franciszek. Kapliczka powstała w 2022 r. Niemal identyczną kapliczkę ustawiono w kolejnym roku przy budynku dworca autobusowego w Kadzidle. Rochowi towarzyszą tam święci: Agata, Franciszek i Rita.
Figurę świętego w pobliżu Centrum Kultury Kurpiowskiej w Kadzidle wykonał Józef Bacławski, twórca z Łysych. To jedna z rzeźb zdobiących ul. Kościuszki, część galerii powstałej w 2007 r. W 2008 r. w dużej brogowej kapliczce w Tatarach ustawiono figurę św. Rocha wykonaną przez A. Staśkiewicza.
Etnograf Jacek Olędzki zanotował istnienie drewnianej rzeźby świętego przy drodze z Wolkowych do Myszyńca. Nie odnalazłam jej. Nie zachowała się rzeźba św. Rocha w drewnianej słupowej kapliczce zwieńczonej oszkloną kapliczką z chorągiewką w szczycie z datą 1892 w Krysiakach – została skradziona.
Na południe od Obierwi, przy moście, stoi murowana kapliczka z 1934 r. (a może w tym roku odnowiona?). Możliwe, że pochodzi z I poł. XIX w. Ze względu na formę kapliczki można przypuszczać, że dawniej była tu figura św. Jana Nepomucena. Współcześnie mieści rzeźbę mężczyzny, którego można utożsamiać ze św. Rochem, choć wizerunek nie jest jednoznaczny.
 |
| Kapliczka w Obierwi datowana w dokumentacji NID na początek XX w. Fot. M. Kowalik, 1984 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
Etnograf Adam Chętnik notował też obrazy na szkle w kapliczkach przedstawiające św. Rocha, a datowane na I poł. XIX w.
Na Kurpiach nie zachowało się wiele wiekowych przedstawień św. Rocha w postaci figur lub rzeźb w kapliczkach, więcej jest współczesnych realizacji. Wynika to z tego, że w pewnym czasie, choć tematyka religijna dominowała w rzeźbiarstwie, zauważalne jest stopniowe zmniejszanie się popularności jednych tematów przy jednoczesnym wzroście znaczenia innych. Z czasem na Kurpiach, jak i w innych regionach, słabło zainteresowanie rzeźbiarzy tworzeniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Piety, św. Rocha i św. Floriana, choć jeszcze w II poł. XIX w. dwaj ostatni byli wyjątkowo popularni. Z czasem całkowicie zniknęli z panteonu świętych rzeźbionych przez twórców, bowiem przestano przywiązywać znaczenie do ich patronatu. Rósł poziom higieny na wsi, zmniejszała się częstotliwość i szkodliwość występowania chorób zwierząt i ludzi, a jeśli się pojawiały, to istniały lekarstwa mogące im zaradzić. Niemniej współcześnie św. Roch jako temat kapliczek i wolnostojących figur zyskuje na popularności, choć nie należy tego łączyć np. z epidemią Covid-19, a raczej ze swego rodzaju modą na regionalizm, w tym sięganiem do tradycyjnych wzorców, historii Kurpiów i tematów popularnych w przeszłości.
Współcześnie św. Roch jest bohaterem prac kurpiowskich rzeźbiarzy, choć nie jest aż tak popularny jak Chrystus Frasobliwy czy św. Jan Nepomucen. Przedstawienia patrona od zarazy pojawiają się m.in. na konkursach sztuki kurpiowskiej i bywają nagradzane, są też tematem rzeźbiarskich plenerów organizowanych w regionie i poza nim, w których biorą udział kurpiowscy twórcy. Chodzi np. o konkurs rzeźbiarski „Wszyscy nasi święci” zaproponowany przez Muzeum-Skansen im. A. Chętnika w Nowogrodzie w 2024 r. – Bogumile Bacławskiej z Czarni (Kadzidlańskiej) przyznano specjalne wyróżnienie za rzeźbę św. Rocha.
 |
| Rzeźba św. Rocha autorstwa Bogumiły Bacławskiej w przestrzeni Muzeum-Skansenu im. A. Chętnika w Nowogrodzie, sierpień 2025 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
Rzeźby przedstawiające świętego można też znaleźć w pobliżu placówek kulturalnych na Kurpiach. W Zagrodzie Kurpiowskiej w Kadzidle rzeźba ustawiona blisko wejścia na teren skansenu, to dzieło J. Bacławskiego. W Czarni, w pobliżu Muzeum brata Zenona Żebrowskiego, ustawiono drewnianą kapliczkę z rzeźbą św. Rocha.
W Lipnikach św. Roch patronuje dzwonowi. Dwa spiżowe dzwony kupiono w międzywojniu, jeden z nich nazwano imieniem św. Rocha. Oba zostały zarekwirowane w 1940 r. Po wojnie zawieszono nowe dzwony, nadając im imiona poprzedników.
 |
| Dzwonnica w Lipnikach, 15 VII 2022 r. Fot. Dorian Olszewski, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons (dostęp 16 VII 2025 r.). |
Na Kurpiach Zielonych istnieje jedna parafia poświęcona św. Rochowi. Parafię w Lemanie wydzielono z terenu parafii Kolno w 1909 r. Kościół poświęcony patronowi parafii zbudowano w 1925 r. i w tym samym roku pobłogosławiono.
 |
| Kościół pw. św. Rocha w Lemanie w dniu odpustu 16 VIII 2020 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
 |
| Ołtarz św. Rocha w Kadzidle, 16 VIII 2023 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
W Zarębach obraz św. Rocha z I poł. XIX w. jest umieszczony w zwieńczeniu lewego bocznego ołtarza, w którym główne miejsce zajmuje figura Matki Bożej Niepokalanej.
 |
| Ołtarz boczny w kościele w Zarębach, w górnej części obraz św. Rocha. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
W Czarni obraz św. Rocha z połowy XIX w. znajduje się w prawym neogotyckim ołtarzu bocznym.
 |
| Fot. Maria Weronika Kmoch, 17 VIII 2025 r. |
W Parciakach wizerunek św. Rocha wisi na ścianie prawej nawy bocznej.
 |
| Obraz św. Rocha na bocznej ścianie kościoła w Parciakach, 28 VIII 2022 r. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
W kościele w Lipnikach obraz św. Rocha umieszczono w lewym ołtarzu bocznym. Jest datowany, jak inne ołtarze i obrazy, na przełom XIX i XX w. Jest też na polichromii, w polu na sklepieniu nawy głównej.
.jpg) |
| Ołtarz boczny w kościele w Lipnikach z obrazem św. Rocha, 15 VII 2022 r. Fot. Dorian Olszewski, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
 | |
|
W Lemanie wizerunek św. Rocha jest częścią polichromii wymalowanej w 1970 r. Patron parafii jest widoczny na sklepieniu nawy głównej. W zwieńczeniu ołtarza głównego, nad figurą Najświętszego Serca Jezusa, znajduje się obraz św. Rocha z okresu budowy kościoła.
 |
| Polichromia sklepienia kościoła w Lemanie, widoczny św. Roch. Fot. P. Maliszewski, listopad 1986 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
 |
| Obraz św. Rocha w Lemanie w ołtarzu w kościele. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
W Koźle obraz św. Rocha wisi na balustradzie chóru muzycznego jako część galerii obrazów świętych. Mamy też witraże z wizerunkiem świętego w Myszyńcu (międzywojnie) i w Lipnikach (2019 r.).
 |
| Witraż św. Rocha w kościele w Lipnikach, 2022 r. Fot. Maria Weronika Kmoch, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons |
 |
| Procesja Bożego Ciała w Myszyńcu, 30 V 2024 r. Pierwszy z lewej feretron z obrazem św. Rocha. Fot. Robert Drózd, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons (dostęp 13 VIII 2025 r.). |
 |
| W centrum chorągiew św. Rocha w czasie procesji podczas odpustu ku czci św. Rocha w Lemanie, 16 VIII 2020 r. Fot. Leszek Czyż. Źródło (dostęp 13 VIII 2025 r.). |
 |
| Feretron z obrazem św. Rocha w Kadzidle podczas wyjścia ze świątyni procesji eucharystycznej w dniu odpustu 16 VIII 2025 r. Źródło (dostęp 16 VIII 2025 r.). |
Szczątki św. Rocha znajdziemy w Lemanie. Odpust na 16 sierpnia w Lemanie zawsze gromadził rzesze wiernych, co wynika m.in. z dogodnego położenia wsi blisko styku województw mazowieckiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Odpust na 16 sierpnia obchodzi się też w Kadzidle, Zarębach i Lipnikach.
W Czarni odpust na św. Rocha funkcjonuje od 1892 r. To pamiątka po fundatorze pierwszego kościoła i jego działaniach. Gospodarz z Czarni Roch Skorupski, syn Rocha postawił małą drewnianą kapliczkę, a później małą kaplicę. Poświęcono ją w 1832 r. ku czci Matki Boskiej Bolesnej. W Lipnikach parafianie wykupili odpust w połowie XIX w., gdy epidemia cholery dziesiątkowała okolicę. Przed obrazem św. Rocha w kościele urządzili wyrzeczysko w intencji odwrócenia zarazy.
W Czarni 16 sierpnia odbywa się Niedziela na wsi – impreza folklorystyczna zapoczątkowana w 1985 r., organizowana przez lata między czerwcem a wrześniem pod różnymi nazwami, przez różne podmioty i w różnych miejscach, a od 2009 r. ulokowana na parkingu w pobliżu kościoła i przeniesiona na dzień odpustu parafialnego. Jest organizowana przez samorząd i lokalną społeczność. Ważnym punktem wspólnego świętowania jest msza odpustowa, po której rzesze parafian i gości udają się na festyn z licznymi atrakcjami.
Święty od zarazy bywa wspominany w wierszach napisanych przez osoby pochodzące z regionu, w tym przedstawicieli młodego pokolenia. W Czarni podczas odpustu śpiewa się pieśń o św. Rochu znaną też poza regionem, w innych częściach Polski.
Imię Roch oznacza skałę (fr. roche). Dawniej było w Polsce dość często nadawane. Nie dysponujemy opracowaniem na temat częstotliwości nadawania imienia Roch w parafiach kurpiowskich. Współcześnie w Polsce imię Roch rzadko występuje. Przykładowo w 2015 r. imię to nadano 14 chłopcom, w województwie mazowieckim – 9. Większość urodzonych w 2015 r. Rochów to dzieci z Mazowsza, co pozwala wysnuć wniosek, że jest to region, w którym święty jest nadal popularny. Z kolei w 2024 r. w Polsce notowano 1358 osób o imieniu Roch.
Święty Roch był w Polsce bardzo popularnym patronem – poświęcono mu ponad 60 kościołów, kaplice, figury, a jego obrazy znajdziemy nawet tam, gdzie nie patronuje świątyni albo parafii. W jego kulcie, podobnie jak w przypadku wielu świętych, widoczne jest pomieszanie przestrzeni sakralnej z magiczną, z zabobonami wynikającymi z lokalnymi wierzeń i zwyczajów (np. oborywano wieś, by izolować ją od zarazy). W sferze religijnej znajdowały się natomiast procesje prowadzone po granicach miejscowości lub parafii w celu zatrzymania zarazy. Obrazy, figury, chorągwie i feretrony z wizerunkami św. Rocha noszono w procesji, palono gromnice, kadzidłem przepędzano „morowe powietrze”.
Kult św. Rocha na Kurpiach jest czynnikiem integrującym lokalną społeczność i rodziny. Taką funkcję w parafiach, którym patronuje św. Roch, pełnią szczególnie przygotowania i same uroczystości odpustowe. W mniejszym stopniu kształtuje tożsamość, jest związany z poczuciem wyjątkowości spowodowanej np. występowaniem zwyczaju jedynie w danej parafii lub jako jednej z niewielu – w tych może też pełnić funkcję promocyjną. W parafii Kadzidło, ze względu na obrzęd poświęcenia zwierząt, pełni funkcję wychowawczą, uczy szacunku wobec zwierząt.
Warto też zaznaczyć, że kult św. Rocha na Kurpiach wykazuje podobieństwo do obrzędów ku jego czci na Warmii, na Pomorzu i Kaszubach.
Bibliografia
A. Źródła
I. Archiwalia
Narodowy Instytut Dziedzictwa:
II. Poezja
Popielarczyk J., Dzień św. Rocha, [w:] Kurpie Zielone w literaturze. Wiersze nagrodzone w Konkursie Poetyckim w latach 1994–2020. Wybór, red. S. Malinowska, A. Nadwodna, B. Załęska, Ostrołęka 2021, s. 110.
III. Relacje pisemne
Relacja Witolda Kuczyńskiego z Czarni [2024 r.];
Relacja Krystyny Łaszczych z Kadzidła [2024 r.];
Relacja Dariusza Łukaszewskiego z Kadzidła [2023 r.];
Relacja Teresy Piórkowskiej-Ciepierskiej z Ostrołęki [2024 r.];
Relacja Anny Smolińskiej, etnografki z Muzeum-Skansenu im. A. Chętnika w Nowogrodzie [2024 r.];
Relacja Andrzeja Staśkiewicza z Kadzidła [2024 r.];
Relacja Jakuba Szoka z Lemana [2024 r.];
Relacja Łukasza Zyśka z Lipnik [2024 r.];
Relacja Weroniki Zyśk z Wolkowych [2024 r.].
IV. Dane statystyczne
Imiona nadane w Polsce w 2015 r. (dostęp 22 XI 2024 r.);
Lista imion męskich w rejestrze PESEL stan na 19.01.2024 – imię pierwsze (dostęp 22 XI 2024 r.).
V. Media społecznościowe
Fanpage Parafia p.w. Ducha Świętego w Kadzidle na Facebooku, post z 16 sierpnia 2024 r. (dostęp 26 XI 2024 r.).
B. Opracowania
100 lat Parafii Leman, „Kontakty”, 2006, 34 (1346), s. 18;
XX Niedziela Zwykła 14.08.2022r. [Ogłoszenia w parafii Kadzidło] (dostęp 17 VIII 2022 r.);
Biernacka M., Kurpiowska gospodarska hodowlana, [w:] Kurpie. Puszcza Zielona, t. 1, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962;
Chojecka A., Kapliczka św. Rocha w Koźle, „Kontakty”, 1989, 8 (435), s. 11;
Czarnowski R., Dziedzictwo królowej Bony. Zarys dziejów parafii Chorzele, Chorzele 2001;
Czerwiński T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012;
Frydrych Z., Dróżkami historii, legend i poezji, Łyse 2018;
Górska I., Górska A., Waszkiewicz M., Kilka słów o parafii Leman, „Kurpie”, 2008, 1, s. 26–28;
Historia parafii Leman (dostęp 18 XI 2024 r.);
Jemielity W. ks., Parafie Puszczy Kurpiowskiej, Łomża 2004;
Katalog, [w:] Zwykli niezwykli. Kult świętych w diecezji łomżyńskiej. Katalog wystawy, red. B. Kalinowska, K. Mróz, Ostrołęka 2016;
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10: województwo warszawskie, z. 18: Przasnysz
i okolice, red. I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa 1980;
Kielak B., Tradycja Mazowsza.
Powiat ostrołęcki. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2008;
Tenże, Zwyczaje gospodarskie Puszczy Zielonej, Ostrołęka 2000;
Killar E., Wio, koniku!, „Kontakty”, 2003, 28 (1184), s. 14;
Kmoch M.W., Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015;
Kuczyński W., Atrakcje turystyczne Gminy Czarnia. 85-lecie działalności Kurpiowskiego Zespołu Folklorystycznego CARNICY w Czarni: 1935–2020, Czarnia 2020;
Tenże, Nasze dziedzictwo, Czarnia 2018;
Lica-Kaczan M., Piaskowski G., Kultura Mazowsza w ludowej wizji świata. Sztuka Dalekiego Wschodu. Płockie skarby buddyjskiej Azji. Muzeum Mazowieckie w Płocku – stałe ekspozycje etnograficzne, Płock 2015;
Lipniki – Parafia pw. Najświętszego Serca Jezusowego (dostęp 18 XI 2024 r.);
m, Chleba naszego…, „Kontakty”, 2005, 34 (1294), s. 12;
Mróz K., Wizerunki świętych w kapliczkach na terenie kurpiowskiej Puszczy
Zielonej, [w:] Zwykli niezwykli. Kult świętych w diecezji łomżyńskiej. Katalog wystawy, red. B. Kalinowska, taż, Ostrołęka 2016;
Obierwia (dostęp 22 XI 2024 r.);
Odpust na Rocha, „Kontakty”, 1999, 35 (982), s. 17;
Olędzki J., Pierwiastki tradycyjne we współczesnym światopoglądzie ludu wiejskiego, zamieszkującego tereny popuszczańskie i sąsiednie, [w:] 1962. Rok ziemi mazowieckiej, red. S. Berezowski, A. Gieysztor, S. Herbst, J. Kwejt, Warszawa [ok. 1962], s. 287–295;
Tenże, Rzeźba w drewnie z północnej Kurpiowszczyzny, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty”, 18 (1964), 3, s. 135–158;
Tenże, Sztuka Kurpiów, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970;
Osowski Z., Epidemie, zarazy i ich
patroni. Początki kultu świętego Rocha w Polsce, „Studia Pelplińskie”,
55 (2021), s. 205–232;
Poniatowski S., Kultura duchowa, [w:] Etnografja Polski, oprac. T. i S. Radlińscy, Warszawa [ok. 1933];
Porajska A., Koń jaki jest… nie każdy widzi!, „Kontakty”, 2004, 28 (1236), s. 9;
Piórkowska-Ciepierska T., Od autorki, [w:] Kapliczki kurpiowskie w twórczości Teresy
Piórkowskiej-Ciepierskiej, t. 3, red. J. Nowicka, M. Rochowicz, Ostrołęka
2020;
Pruszyński K.J. ks., „Kapliczki przydrożne” na terenach diecezji łomżyńskiej – informacje wstępne, „Studia Teologiczne”, 19 (2001), s. 171–199;
Przytocka M., Ołtarze, rzeźby i obrazy w kościele parafialnym, [w:] Dzieje parafii i kościoła pw. Trójcy Przenajświętszej w Myszyńcu, red. taż, Ostrołęka 2009, s. 169–176;
Taż, Zmiany w wyglądzie i wystroju kościołów w Myszyńcu, [w:] tamże, s. 125–152;
Saysse-Tobiczyk K., Na Mazowszu, Warszawa 1964;
Strzelec M., Funkcje kultu św. Rocha w społeczności mikstackiej,
„Twórczość Ludowa”, 34 [87] (2019), 3–4, s. 5–9;
Taż, Kult Świętego Rocha jako
czynnik integrujący rodzinę i społeczność lokalną (na przykładzie parafii
Mikstat w Południowej Wielkopolsce), „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, 5
(2010), s. 261–297;
Taż, Przekaz tradycji religijnej jako element wychowania religijnego na przykładzie kultu świętego Rocha w parafii mikstackiej, [w:] Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, red. A. Rynio, Lublin 2007, s. 1050–1060;
Taż, ks. K. Ordziniak, Odpust z błogosławieństwem zwierząt w Mikstacie (dostęp 26 XI 2024 r.);
Święcenie zwierząt, „Kontakty”, 2002, 30 (1134), s. 17;
Święty Roch (dostęp 27 XII 2017 r.);
Tomicki R., Religijność ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981;
Wicher S., Rudolf Macura (1886–1940). Portret architekta niestrudzonego, Białystok 2020;
Zabytki [gminy Łyse] (dostęp 18 XI 2024 r.);
Żerański M., Bogdański M., Łukaszewski D., Gmina Kadzidło. W samym sercu Kurpiowszczyzny. Przewodnik turystyczny, Cieszyn–Kadzidło 2020.
Jeśli jesteś w stanie uzupełnić ten artykuł, masz informacje na temat przedstawień św. Rocha w jakiejkolwiek formie, przejawach jego kultu, możesz podzielić się wspomnieniami lub przekierować do tych, co mogą mi pomóc, zapraszam do kontaktu. Interesuje mnie i teren Kurpi Zielonych, i Białych.
Do następnego!
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz