MAŁA OJCZYZNA: Budy Przysieki i Nakieł

Gdy uczyłam się w gimnazjum, miałam straszną szajbę na punkcie Kurpi :D Teraz mi to wraca :D A jeszcze bardziej budzi się we mnie historyk-regionalista, czego świadectwem jest ten post. Poniżej pierwsza część serii "Mała ojczyzna", dotyczącej gminy Jednorożec.

Zapraszam (nie tylko mieszkańców omawianych miejscowości czy Jednorożca)! :)

Zaczynamy alfabetycznie, bowiem dziś opowiem Wam o Budach Przysiekach (Prywatnych i Rządowych) oraz o pobliskim Nakle. Miejscowości te leżą w zachodniej części gminy Jednorożec (oprócz Bud Prywatnych, które administracyjnie należą do gminy Krasnosielc).

Do dzieła!

BUDY PRZYSIEKI

Na Ziemi Jednorożeckiej odnaleziono ślady kultury amfor kulistych. Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Fot. zbiory prywatne.

Jako pierwsza powstała sąsiadująca z Budami Rządowymi osada Budy Prywatne, zwana niegdyś Budami Przysieki. Była to osada leśna, ponieważ „budami” nazywano prymitywne domostwa robotników leśnych, którzy trudnili się wyrobem smoły, węgla drzewnego,  pozyskiwaniem drewna i czasem także uprawą ziemi.

Fragment mapy z przełomu XVIII/XIX w., wyk. Perthese. Widoczne Budy Przysieki oraz Ulatowo Pogorzel. Źródło: Krasnosielcki Zeszyt Historyczny 2 (2010).

Budy Prywatne należały do dóbr krasnosielskich i do parafii Krasnosielc, tuż obok przebiegała granica między dobrami prywatnymi a dobrami rządowymi (państwowymi). Administracyjnie leżały w pow. przasnyskim i gm. Jednorożec. W latach 70. XIX w. w części rządowej, obok osady Budy Przysieki, powstała maleńka osada robotników leśnych, była to również siedziba straży leśnej. W opisie wsi Budy Przysieki z 1880 r. możemy znaleźć zapis, iż w pobliżu znajduje się: rządowa osada leśnej straży Budy Przysieki, posiada smolarnię, 1 dom i 5 mieszkańców. Zajmowała ona teren o powierzchni 500 morgów (273 morgów gruntu ornego) [1 morga=ok. 0,56 ha].

Początkowo całą osadę zwano Budy Przysieki, lecz na początku XX w., w miarę rozwoju osadnictwa, zaczęto rozróżniać dwie części: Budy Rządowe i Budy Prywatne. Nazwy wzięto od stosunków własnościowych gruntów, na których powstały te osady.

Informacja o wystawieniu na sprzedaż dóbr krasnosielckich. "Gazeta Warszawska", nr 167, 17/29 VII 1876, s. 5. Informacja pojawiła się także w numerach: 177 (1875 r.), 166 (1875 r.) oraz 176 (1876 r.). 

W miejscowości Budy Rządowe znajduje się cmentarz, gdzie spoczywają polegli w I wojnie światowej żołnierze rosyjscy i niemieccy. Pisałam o nim tutaj: KLIK.

„Neue Hamburger Zeitung” 20.06.1915, s. 8. Źródło.

Budy Przysieki w gazecie "New York Tribune" z 21 czerwca 1915 roku. Tekst opisuje postępy w walce armii niemieckiej, która zajęła dogodne pozycje w walce z Rosjanami w okolicach Zalesia, Przasnysza i Myszyńca.

W 1921 roku notowano w Budach Rządowych 18 domów i 97 mieszkańców, miejscowość należała do gminy Jednorożec. Do II wojny światowej Budy Rządowe stanowiły odrębne sołectwo, po wojnie połączone je w jedno sołectwo z Nakłem. W Budach przeważały gleby piaszczyste, nieurodzajne, dlatego uprawą ziemi zajmowała się tylko część mieszkańców, pozostali pracowali w lesie, na kolei lub w tartaku.

Dom z okresu międzywojennego w Budach Rządowych. Źródło: "Głos gminy Jednorożec" 3(7)/2007.

Na początku lat 70. XX w. we wsi powstała Ochotnicza Straż Pożarna. Strażnicę wybudowano staraniem mieszkańców, głównie Czesława Fronczaka. Pierwsi strażacy to: Jan Dąbrowski, Stanisław Tabaka, Józef Brzozowy, Kazimierz Płoski i Stefan Król. Sklep mieścił się początkowo w prywatnym domu państwa Jaśkiewiczów i Czarkowskich. Później we wsi funkcjonował sklep Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" z Jednorożca. Pracowała w nim Jadwiga Grzyb.

Budy Prywatne należą do parafii Krasnosielc i gminy Krasnosielc, Budy Rządowe zaś - do parafii i gminy Jednorożec.

Źródła: 

Bojarska Urszula, Budy Rządowe, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. Monika Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 21. 

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 1, s. 443. 

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

NAKIEŁ

Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od ogólnego paśnika (łąki) o kształcie trójkąta, zwanego przez miejscowych "kieł". Na nim wszyscy mieszkańcy wypasali zwierzęta domowe, mówiąc często o wypasie: "pognali na kieł".

Nakieł powstał na przełomie lat 20. i 30. XIX stulecia na obszarach należących do dóbr Krasnosielc. Był zamieszkały przez chłopów i w poł. XIX w. składał się z kilku domów. W czasie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 6 gospodarstw na 79 morgach ziemi. W 1885 r. było tu 8 domów i  65 mieszkańców, 71 mórg gruntu dobrego, 7 mórg nieużytków.

Cmentarz wojenny w Nakle, 1915 r. W 1938 r., kiedy to przebudowywano cmentarz wojenny w Jednorożcu, przeniesiono ciała poległych z Nakła do Jednorożca. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Nakieł, rosyjski cmentarz polowy, I wojna światowa (ok. 1915 r.). Na pocztówce "Nowawies", w książce podpisane jako Nakieł. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Spis powszechny z 1921 roku wyróżniał wieś i leśniczówkę o nazwie Nakieł. Obie miejscowości należały do gminy Jednorożec. W sumie było tu 10 domów i 59 mieszkańców. Mieszkańcy utrzymywali się z rolnictwa, pracy w lesie, na kolei i tartaku.

Przed II wojną światową wieś liczyła około 12 gospodarstw. W budynku państwa Orzoł mieściła się czteroklasowa szkoła, a nauczycielką była Królowa, żona nadleśniczego z Budzisk. Zakupy robiono w małym sklepiku w Budach Prywatnych. Wieś często odwiedzał Żyd Fułka z Krasnosielca, skupujący od mieszkańców cielaki, skórki, włosie końskie, zajmował się też handlem drewna. Mieszkańcy prowadzili niewielkie gospodarstwa, dorabiali też w tartaku, a właściciele koni przewozili drewno z lasu do tartaku. 

W czasie wojny spalił się jeden dom. W Nakle przebywali żołnierze niemieccy stacjonujący w Parciakach, którzy odbierali mieszkańcom płody rolne i bydło. We wsi nie toczyły się żadne walki, partol rosyjski zakomunikował mieszkańcom wyzwolenie w styczniu 1945 r. 

W okresie powojennym w Nakle zbudowano zlewnię mleka, działającą dla rolników z Nakła i Bud: Rządowych i Prywatnych (obecnie nieczynna). 

W kwietniu 1945 r. otworzono czteroklasową szkołę w prywatnym domu Rybickich, gdzie uczyła córka gospodarza, Alicja. Rok później szkoła działała w drewnianym budynku, powstałym z rozbiórki baraków wojskowych z okolic Przasnysza. Barak postawiono na placu, na którym powstała później murowana szkoła. Z powodu jej położenia przy granicy wsi, uczęszczały do niej dzieci z zarówno z Nakła, jak i z Bud: Rządowych i Prywatnych. W szkole uczyło małżeństwo Gałęziewskich. 

W 1961 r. we wsi wybudowano szkołę "tysiąclatkę", oddaną do użytku rok później. Dzięki budowie szkoły zelekryfikowano wieś. Od około 1960 r. dyrektorem szkoły był Lucjan Stancel. Po jego odejściu na emeryturę obowiązki dyrektora przejęła Maria Stancel, po ustąpieniu której w 1989 r. Stanclowie przenieśli się do Olszewki, a dyrektorem została Grażyna Frąckiewicz, sprawująca obowiązki do końca istnienia szkoły w 2001. r. Szkołę zlikwidowano z powodu małej liczby uczęszczających do niej dzieci. 

W 1970 r., 7 maja, wybuchł pożar, spaliło się 21 budynków. Wieś odbudowano. 

Źródła:

Bojarska Urszula, Nakieł, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 41.

Płocharczyk Stanisław, Nakieł, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 42-43.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 6, s. 884.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Zugaj Leszek, Historia Gminy Jednorożec (do roku 1939), Lublin 2007.

Budy Przysieki i Nakieł należą do parafii pw. św. Floriana w Jednorożcu (link chwilowo niedostępny).

Zdjęcia lotnicze z gminy Jednorożec tutaj.


W tej okolicy można spotkać, jak w każdej miejscowości gminy Jednorożec, wiele krzyży i kapliczek przydrożnych. Zapraszam na fanpage KAPLICZKI I KRZYŻE PRZYDROŻNE W GMINIE JEDNOROŻEC: KLIK, gdzie prezentuję je wszystkie.

Do następnego ;)