MAŁA OJCZYZNA: Budy Przysieki (Rządowe) i Nakieł

Gdy uczyłam się w gimnazjum, byłam bardzo zainteresowana Kurpiami, należałam przez 6 lat do zespołu, brałam udział w konkursach wiedzy o Kurpiach, czytałam prasę nt. regionu. Teraz budzi się we mnie historyczka regionalistka, czego świadectwem jest ten post. Poniżej pierwsza część serii Mała ojczyzna dotyczącej gminy Jednorożec. Zapraszam do lektury (nie tylko mieszkańców omawianych miejscowości czy Jednorożca)!

Zaczynamy alfabetycznie, bowiem dziś opowiem o Budach Przysiekach (Prywatnych i Rządowych) oraz o pobliskim Nakle. Miejscowości te leżą w zachodniej części gminy Jednorożec (oprócz Bud Prywatnych, które administracyjnie współcześnie należą do gminy Krasnosielc, ale dawniej były w gminie Jednorożec).

Do dzieła!

BUDY PRZYSIEKI

Budami nazywano prymitywne domy robotników leśnych: smolarzy i pracujących przy pozyskiwaniu węgla drzewnego i drewna, ale też mieszkania strzelców (osoczników) i stanowiska, w których bartnicy stawiali swoje czasowe mieszkania w puszczy. Do każdej budy bartnika przynależał bór.

Pierwotnie w dobrach Krasińskich istniała osada Budy Przysieki. Z czasem, gdy się rozwijała, zaczęto rozróżniać Budy Rządowe (osada robotników leśnych) i Budy Prywatne (Budy Przysieki). Nazwy pochodziły od stosunków własnościowych gruntów, na których powstały te osady. Określenie Przysieki wywodzi się od wzmocnień obronnych, zasieków. W II połowie XVIII w. występuje też określenie Budy Popielarskie. Widocznie karczowano tu i wypalano las.

Na Ziemi Jednorożeckiej odnaleziono ślady kultury amfor kulistych. Zb. Muzeum Historyczne w Przasnyszu. Fot. zbiory prywatne.

W 1775 r. w spisie podymnego odnajdujemy Budy Popielarskie liczące 3 dymy (domy). W 1783 r. w wizytacji parafii Krasnosielc notowano wieś Budy przysieki. W 1815 r. we wsi Budy Przysieki było 12 domów z 74 osobami (33 mężczyzn i 41 kobiet). W 1817 r. mieszkało tu 75 osób. W 1827 r. w Budach Przysiekach było 16 domów ze 100 osobami. Już wtedy część wsi była rządowa, a część prywatna. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich rozróżnia Budy Przysieki rządowe i prywatne.

Fragment mapy z końca XVIII w., wyk. Karol Perthese. Widoczne Budy Przysieki oraz Ulatowo-Pogorzel. Źródło: Krasnosielcki Zeszyt Historyczny 2 (2010).

W latach 70. XIX w. w części rządowej, obok osady Budy Przysieki, powstała maleńka osada robotników leśnych. W opisie wsi Budy Przysieki z 1880 r. możemy znaleźć zapis, że w pobliżu znajduje się rządowa osada leśnej straży Budy Przysieki, posiada smolarnię, 1 dom i 5 mieszkańców. Zajmowała teren o powierzchni 500 morgów, w tym 273 morgów gruntu ornego [1 morga=ok. 0,56 ha]. W 1889 r. w Budach Rządowych notowano obecność 4 Żydów. W Budach Przysiekach była jedna z 4 w gminie Jednorożec fabryk smoły. To informacja z przełomu XIX i XX w.

Poniżej widzimy relację prasową o wystawieniu na sprzedaż dóbr Krasnosielc. W 1879 r. dobra Krasnosielc i Drążdżewo objęli w dzierżawę A. Reichert i J. Wagsteiner. Majątek obejmował wsie: Nakieł, Wólka Rakowska, Elżbiecin, Drążdżewo, Papierny Borek, Budy Przysieki, Raki, Stegna, Ruzieck, Bagienice i 3210 morg lasu.

Informacja o wystawieniu na sprzedaż dóbr krasnosielckich, „Gazeta Warszawska”, nr 167, 17/29 VII 1876, s. 5. Informacja pojawiła się także w numerach: 177 (1875 r.), 166 (1875 r.) oraz 176 (1876 r.). 

Od 1898 r. społeczność wsi uczęszczała do kościoła w Jednorożcu. Od 1889 r. w Jednorożcu powstała filia parafii Chorzele. W 1905 r. wieś Nakieł oficjalnie włączono do filii. Od 1916 r. wieś jest częścią parafii Jednorożec.

W czasie I wojny światowej przebiegał tu front wschodni. Do dziś w lesie na północ od wsi widać ślady umocnień wojennych (okopy, ziemianki itp.) i ślady po kolejce wąskotorowej. W 1915 r. wieś została zniszczona w 100%. Część mieszkańców wyemigrowała do Rosji (udała się w bieżeństwo).

 

„Neue Hamburger Zeitung”, 20 VI 1915 r., s. 8. Źródło (dostęp 20 V 2013 r.).

Budy Przysieki w gazecie „New York Tribune” z 21 czerwca 1915 r. Tekst opisuje postępy w walce armii niemieckiej, która zajęła dogodne pozycje w walce z Rosjanami w okolicach Zalesia, Przasnysza i Myszyńca.

W miejscowości Budy Rządowe znajduje się cmentarz, gdzie spoczywają polegli w I wojnie światowej żołnierze z armii rosyjskiej i niemieckiej. O nekropolii pisałam tutaj: KLIK.

Miejsce śmierci Stanisława Łukasiaka z Bud Rządowych zamordowanego przez Niemców w 1915. Łukasiak nie chciał oddać okupantowi ostatniej krowy, żywicielki rodziny. Na pobliskim drzewie widać jeszcze ślady kul. Grób znajduje się w lesie koło Budzisk. Tędy dawniej biegła droga z Budzisk do Bud Rządowych

W 1921 r. notowano we wsi 16 budynków mieszkalnych i 2 inne. Żyło tu 97 osób: 49 mężczyzn i 48 kobiet. Miejscowość należała do gminy Jednorożec. Do II wojny światowej Budy Rządowe stanowiły odrębne sołectwo, po wojnie połączone je w jedno sołectwo z Nakłem. W Budach przeważały gleby piaszczyste, nieurodzajne, dlatego uprawą ziemi zajmowała się tylko część mieszkańców, pozostali pracowali w lesie, na kolei lub w tartaku.

We wsi przed II wojną światową działała jednoklasowa szkoła powszechna. W latach 60. i 70. XX w. był tu jeden z punktów katechetycznych w parafii Jednorożec.

Dom na posesji nr 6 w Budach Rządowych datowany na początek XX w. Fot. Ryszard Małowiecki, 1982 r. Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Źródło (dostęp 24 I 2025 r.).

Dom na posesji nr 16 w Budach Rządowych datowany na początek XX w. Fot. Ryszard Małowiecki, 1982 r. Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Źródło (dostęp 24 I 2025 r.).

 

Budynek gospodarczy na posesji nr 16 w Budach Rządowych datowany na początek XX w. Fot. Ryszard Małowiecki, 1982 r. Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Źródło (dostęp 24 I 2025 r.).

 

Dom na posesji nr 20 w Budach Rządowych datowany na początek XX w. Fot. Ryszard Małowiecki, 1982 r. Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Źródło (dostęp 24 I 2025 r.).

W 1962 r. powołano do życia OSP. Strażnicę wybudowano w latach 80. XX w. staraniem mieszkańców, głównie Czesława Fronczaka. Pierwsi strażacy to: Jan Dąbrowski, Stanisław Tabaka, Józef Brzozowy, Kazimierz Płoski i Stefan Król. W 2017 r. przed remizą stanęła figura św. Floriana. Remiza została wyremontowana. Postawiono wiatę piknikową.

Sklep mieścił się początkowo w prywatnym domu państwa Jaśkiewiczów i Czarkowskich. Z inicjatywy Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Jednorożcu powstał nowy sklep.  Pracowała w nim Jadwiga Grzyb.

 

W 2011 r. we wsi mieszkało 95 osób. W dniu 31 grudnia 2014 r. notowano tu 14 osób w wieku przedprodukcyjnym, 55 w wieku produkcyjnym i 21 w wieku poprodukcyjnym, czyli razem 90 osób. W 2018 r. mieszkały tu 92 osoby, rok później – 99.

W Budach Rządowych działa Koło Gospodyń Wiejskich.

Dom wybudowany w międzywojniu. Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2021 r.

Dom wybudowany w międzywojniu. Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2021 r.

Dom wybudowany w międzywojniu. Fot. M.W. Kmoch, 20 sierpnia 2021 r.

Bibliografia

I. Źródła

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego A.N. Leontiewa z 1889 r., red. J. Kociszewska, Ciechanów 1992, tabl. 1, s. 196, 201.

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, red. Aleksander Kociszewski, Ciechanów 1991.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 1, s. 443; t. 3, s. 551.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [dostęp 2022-07-17].

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policji, t. 1: A–L, Warszawa 1827, s. 52.

Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025”[dostęp 2020-01-13].

Wieś Budy Rządowe w liczbach[dostęp 2020-01-13].

II. Opracowania

Bojarska Urszula, Budy Rządowe, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. Monika Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 21.

Chętnik Adam, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971.

Drwęcki Aleksander, Dzieje ochotniczych straży pożarnych w powiecie przasnyskim, Przasnysz 2002.

Iwulski Krzysztof, Konsekwentnie realizujemy obietnice. Podsumowanie 3 lat kadencji, „Głos Gminy Jednorożec”, 2022, 2 (66), s. 3, 5.

Tenże, Podsumowanie połowy kadencji wójta i rady gminy, „Głos Gminy Jednorożec”, 2021, 2 (62), s. 3–7.

Kmoch Maria Weronika, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020.

Taż, Wielka Wojna we współczesnym krajobrazie gminy Jednorożec (pow. przasnyski), „Akademickie Zeszyty Naukowe PIAST”, 1 (2017), s. 11–36.

Łątkowski Waldemar, Powiat makowski w dobie reform agrarnych XIX wieku, Maków Mazowiecki 2016.

Rzosiński Daniel, Z życia jednostek OSP, „Głos Gminy Jednorożec”, 2022, 1 (65), s. 5.

Świecki Tadeusz, Wybult Franciszek, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń 1933, s. 88.

Waleszczak Radosław, Jednorożec w powiecie przasnyskim na przełomie XIX i XX wieku, „Rocznik Mazowiecki”, 16 (2004), s. 48.

NAKIEŁ

Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od ogólnego paśnika (łąki) o kształcie trójkąta, zwanego przez miejscowych kieł. Na nim wszyscy mieszkańcy wypasali zwierzęta domowe, mówiąc często o wypasie: pognali na kieł. Zbigniew Polakowski twierdził, że nazwa odnosi się do stosu gałęzi nanoszonych przez wody powodziowe.

Na terenie wsi znaleziono ślady osadnictwa z epoki kamienia oraz epoki brązu.

Nakieł powstał w końcu lat 20. XIX stulecia na obszarach należących do dóbr Krasnosielc, których właścicielami byli Krasińscy. Wieś była zamieszkała przez chłopów i w poł. XIX w. składała się z kilku domów. Na mapie kwatermistrzostwa obok wsi zaznaczono Rupińską Górę. Około 1848 r. w Nakle mieszkało 29 osób.

W czasie uwłaszczenia ziemi dworskiej powstało tutaj 6 gospodarstw na 79 morgach ziemi. W 1879 r. dobra Krasnosielc i Drążdżewo objęli w dzierżawę A. Reichert i J. Wagsteiner. Majątek obejmował wsie: Nakieł, Wólka Rakowska, Elżbiecin, Drążdżewo, Papierny Borek, Budy Przysieki, Raki, Stegna, Ruzieck, Bagienice i 3210 morg lasu. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1885 r. w Nakle było 8 domów i 65 mieszkańców, 71 mórg dobrej ziemi i 7 mórg nieużytków.

Od 1899 r. ludzie z Nakła chodzili do kościoła w Jednorożcu. W 1889 r. na jego bazie stworzono filię parafii Chorzele. Po 1903 r. wieś Nakieł wydzielono z parafii Krasnosielc i włączono do Chorzel. Najpierw była częścią filii w Jednorożcu, natomiast od 1916 r. (do dziś) parafii Jednorożec.

W 1915 r. odbywały się tu walki na froncie wschodnim. Zachowały się ślady po umocnieniach wojennych (okopy, ziemianki itp.) i po kolejce wąskotorowej, które można znaleźć w lesie obok Nakła. Część mieszkańców wyemigrowała do Rosji (bieżeństwo).

We wsi powstał cmentarz wojenny. Pochowano tu żołnierzy z armii rosyjskiej. W 1937 r. szczątki przeniesiono na przebudowywany wówczas cmentarz w Jednorożcu.

Cmentarz wojenny w Nakle, 1915 r. W 1937 r., kiedy przebudowano cmentarz wojenny w Jednorożcu, przeniesiono tam ciała pochowanych w Nakle. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Nakieł, rosyjski cmentarz polowy, I wojna światowa (ok. 1915 r.). Na pocztówce Nowawies, w książce podpisane jako Nakieł. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Przed I wojną światową w Nakle był tartak należący do J. Białowiejskiej. Spis powszechny z 1921 r. wyróżniał wieś i leśniczówkę o nazwie Nakieł. Obie należały do gminy Jednorożec. W sumie było tu 10 domów i 59 mieszkańców. Mieszkańcy utrzymywali się z rolnictwa, pracy w lesie, na kolei i tartaku.

Przed II wojną światową wieś liczyła około 12 gospodarstw. W budynku należącym rodziny Orzoł mieściła się czteroklasowa szkoła, a nauczycielką była Helena Zofia Król. Jej mężem był nadleśniczy z Budzisk Teofil Króla. Zakupy robiono w małym sklepiku w Budach Prywatnych. Wieś często odwiedzał Żyd Fułka z Krasnosielca, skupujący od ludzi cielaki, skórki, włosie końskie, zajmował się też handlem drewna. Mieszkańcy prowadzili niewielkie gospodarstwa, dorabiali też w tartaku, a właściciele koni przewozili drewno z lasu do tartaku.

       

W czasie II wojny światowej spalił się jeden dom. W Nakle przebywali żołnierze armii niemieckiej stacjonujący w Parciakach, którzy odbierali mieszkańcom płody rolne i bydło. We wsi nie toczyły się żadne walki. Partol rosyjski zakomunikował mieszkańcom wyzwolenie w styczniu 1945 r. 

Droga ze wsi w stronę Orzyca. Fot. M.W. Kmoch, 30 czerwca 2018 r.

Orzyc w pobliżu Nakła. Fot. M.W. Kmoch, 30 czerwca 2018 r.

Łąki nad Orzycem w pobliżu Nakła. Fot. M.W. Kmoch, 30 czerwca 2018 r.

W okresie powojennym w Nakle zbudowano zlewnię mleka, działającą dla rolników z Nakła i Bud: Rządowych i Prywatnych.

W kwietniu 1945 r. otworzono czteroklasową szkołę w prywatnym domu Rybickich, gdzie uczyła córka gospodarza, Alicja. Rok później szkoła działała w drewnianym budynku, powstałym z rozbiórki baraków wojskowych z okolic Przasnysza. Barak postawiono na placu, na którym powstała później murowana szkoła. Z powodu jej położenia przy granicy wsi uczęszczały do niej dzieci z zarówno z Nakła, jak i z Bud: Rządowych i Prywatnych. W szkole uczyło małżeństwo Gałęziewskich. 

W 1961 r. we wsi wybudowano szkołę tysiąclatkę, oddaną do użytku rok później. Dzięki budowie szkoły zelektryfikowano wieś. Od około 1960 r. dyrektorem placówki był Lucjan Stancel. Po jego odejściu na emeryturę obowiązki dyrektora przejęła Maria Stancel, po ustąpieniu której w 1989 r. Stanclowie przenieśli się do Olsztyna, a dyrektorką do 2001 r. została Grażyna Frąckiewicz.

W 1970 r., 7 maja, wybuchł pożar, spaliło się 21 budynków. Wieś odbudowano. Inny poważny pożar wybuchł 22 października 1839 r.

W 2001 r. szkołę w Nakle zlikwidowano. We wsi było za mało dzieci, by utrzymywać osobną placówkę.

 

W 2002 r. we wsi były 22 gospodarstwa. W 2011 r. mieszkało tu 55 osób. Na dzień 31 grudnia 2014 r. w Nakle notowano 10 osób w wieku przedprodukcyjnym, 33 w wieku produkcyjnym i 10 w wieku poprodukcyjnym - łącznie to 53 osoby. Na koniec 2018 r. we wsi mieszkało 50 osób, a w 2019 r. 47 osób.

W 2011 r. dawną zlewnię mleka kupiło Koło Łowieckie nr 2 „Bażant” z Przasnysza. Zaadaptowano ją na domek myśliwski. W 2012 r. na działce wystawiono wiatę. Mieści ok. 120 osób.

Bibliografia

I. Źródła

Obwód Przasnyski, „Dziennik Urzędowy Gubernij Kaliskiéy” (10+ dod), 1841, [b.n.s].

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 6, s. 884.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Stan ludności gminy Jednorożec na dzień 31.12.2014 r. [dostęp 2022-07-17].

 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policy, t. 2: M–Z, Warszawa 1827, s. 6.

 Uchwała nr SOK.0007.10.2022 Rady Gminy Jednorożec z dnia 10 marca 2022 r. w sprawie przyjęcia „Gminnego programu opieki nad zabytkami Gminy Jednorożec na lata 2022–2025”[dostęp 2020-01-15].

Wieś Nakieł w liczbach[dostęp 2020-01-15].

II. Opracowania

Bojarska Urszula, Nakieł, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 41.

Kmoch Maria Weronika, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020.

Taż, Wielka Wojna we współczesnym krajobrazie gminy Jednorożec (pow. przasnyski), „Akademickie Zeszyty Naukowe PIAST”, 1 (2017), s. 11–36.

Koło Łowieckie nr 2 Bażant w Przasnyszu [dostęp 2022-07-28].

Łątkowski Waldemar, Powiat makowski w dobie reform agrarnych XIX wieku, Maków Mazowiecki 2016.

Polakowski Zbigniew, Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach w sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997.

Płocharczyk Stanisław, Nakieł, [w:] Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 42–43.

Świecki Tadeusz, Wybult Franciszek, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń 1933, s. 88.

Zugaj Leszek, Historia Gminy Jednorożec (do roku 1939), Lublin 2007.

Budy Przysieki i Nakieł należą do parafii pw. św. Floriana w Jednorożcu.

Zdjęcia lotnicze z gminy Jednorożec tutaj.

W tej okolicy można zobaczyć, jak w każdej miejscowości gminy Jednorożec, wiele krzyży i kapliczek przydrożnych. Zapraszam na fanpage KAPLICZKI I KRZYŻE PRZYDROŻNE W GMINIE JEDNOROŻEC: KLIK, gdzie prezentuję je wszystkie.

Do następnego!