
Jeśli nie miałam fotografii miejsca, opowieść zilustrowałam screenami z Google Street View (zdjęcia wykonano latem 2012 r.). Planuję uzupełnić wpis i skompletować zdjęcia wszystkich miejsc wspomnianych w artykule. Jeśli Ty masz fotografie miejsc, o których piszę, to zapraszam do podzielenia się nimi. Przydadzą się też zdjęcia archiwalne.
1. Agronomówka
To budynek na pierwszym planie na poniższym zdjęciu. Znajduje się na rogu ulic Odrodzenia i Piastowskiej. W latach 60. XX w. mieszkał tu i pracował agronom, zatrudniony przez Gromadzką Radę Narodową. Był to specjalista z zakresu doradztwa rolnego[1]. Potem była to własność małżeństwa Kieczmerskich.
![]() |
Dawna agronomówka. Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). |
2. Areszt
Obecnie posesja jest zamieszkała. Natomiast w czasie II wojny światowej tutaj mieścił się areszt gminny, zaś po wojnie były tu pomieszczenia Gminnej/Gromadzkiej Biblioteki Publicznej[1], która mieściła się też w budynku starej gminy (zob. niżej).
![]() |
Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
3. Bór Kociołek
To las znajdujący się za Jednorożcem w stronę Ulatowa-Pogorzeli[1] i Ulatowa-Słabogóry. Tu urządzane były biwaki szkolne i harcerskie, tu znajduje się cmentarz z okresu I wojny światowej (zob. niżej).
![]() |
Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło (dostęp 15 X 2017 r.). |
![]() |
Mapa, na której zaznaczono Bór Kociołek. Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). |
4. Buchty/na buchtach
Buchta (r. żeński) to w dialekcie kurpiowskim punkt skupu zwierząt rzeźnych[2]. W takim znaczeniu nazwa ta występuje w Jednorożcu i odnosi się do historii tej części wsi.
W kwietniu 1978 r. rozpoczęto w Jednorożcu budowę nowego osiedla przy ul. Witosa[3]. To właśnie obecne ulice Gwiaździstą i Słoneczną określano mianem działek[1].
![]() |
Na górze: Fot. z 1978 r. z Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu. Na dole: fot. M.W. Kmoch, 3 XI 2017 r. |
6. Głucha Ścianka
To miedze, które ciągną się przez pola. Oddzielają pola położone przy Gościńcu (zob. niżej) od pól, do których dojeżdża się drogą z Żydowa (zob. niżej) od strony lasu. Droga ma swój początek na Zastodolach (zob. niżej) w pobliżu zlewni mleka. Chodziło się nią skrótem na pola[1].
7. Gościniec
Droga z Jednorożca do Przasnysza, dawniej piaszczysta i szeroka, by dwie furmanki np. z sianem mogły się wyminąć[1]. W dialekcie kurpiowskim gośćëńec to szeroka droga wiejska, trakt[2].
8. Górka na Graczyku
To pagórek pod lasem za Żydowem (zob. niżej), idealne miejsce do zimowych zjazdów na sankach[1].
9. Grąd/Grądy
To część wsi Jednorożec – pierwsza od strony Orzyca. Jest położona ok. 1 km od centrum ostatnich zwartych zabudowań. Znajduje się tu kilka gospodarstw, łąki, pastwiska oraz to, co dało nazwę temu miejscu. Grąd bowiem to określenie lasu liściastego lub mieszanego z przewagą dębu i grabu oraz różną domieszką innych gatunków drzew. Dziś grąd na Grądzie występuje w miejscach, gdzie trudno było wykarczować drzewa, gdzie nie zajęto miejsca pod uprawę rolną[1][4]. Miejsce to jest też nazywane Czerwoną Górą i takie określenie znajdziemy na mapach oraz we wspomnieniach mieszkańców[16].
10. Grobla
W dialekcie kurpiowskim groblå to „nasyp, wał ziemny na terenie podmokłym, zalewowym, służący za przeprawę dla zwierząt domowych, pojazdów”[2]. Znaczenie to odpowiada temu jednorożeckiemu – to droga z Jednorożca w stronę Budzisk i Parciak, prowadząca przez nisko położone łąki i pastwiska[1].
Na tym zdjęciu widać różnicę wysokości między doliną Orzyca, paśnikami i łąkami, a Groblą i mostem na rzece. Fot. M.W. Kmoch, 7 VII 2019 r. |
11. Gródki
To ogrodzone podmokłe pastwiska w pobliżu Jednorożca po obu stronach Grobli (zob. wyżej)[1]. Zajmowały powierzchnię od 0,5 do 2 ha, otaczane były drutem kolczastym. Można je też nazwać Paśnikami[6].
12. ulica Kacza
To określenie, którego używam od zawsze. W dzieciństwie byłam przekonana, że to nazwa urzędowa. Jest to określenie wąskiej i piaszczystej (choć czasem i grząskiej) ścieżki na tyłach ulic Strażackiej i Mazowieckiej[1]. M.in. tą drogą przeprowadzano bydło ze Stegny na łąki nad Orzycem, co niejednokrotnie widziałam. Tutaj pasłam w dzieciństwie moje kozy, tu bawiłam się z bratem i znajomymi mieszkającymi jak ja przy ul. Strażackiej. Tu przychodziłam zbierać żołędzie spod wielkiego dębu, rosnącego na tyłach jednej z posesji przy ul. Mazowieckiej.
![]() |
Początek ul. Kaczej – wjazd od ul. Warszawskiej. |
![]() |
Wylot ul. Kaczej na ul. Mazowiecką. |
13. Kamienna Górka
Jest to określenie piaszczysto-kamienistego wzniesienia za Jednorożcem, ulokowanego przy drodze do Przasnysza. Kiedy się przejeżdżało przez to miejsce, wóz podskakiwał co i rusz na wyboistej drodze[1]. W tym miejscu funkcjonuje żwirownia. Z górki rozciąga się ładny widok na Jednorożec, robiący wrażenie szczególnie wieczorem, kiedy jedzie się od strony Przasnysza.
14. Kanałek strażacki
To zbiornik wodny położony przy ul. Warszawskiej, niedaleko od remizy strażackiej, wykopany na jej potrzeby. Stąd pobierano wodę do gaszenia pożarów. Jak powstał? W 1941 r. Niemcy zarządzili wykopanie kanałku do hodowli ryb w strudze pomiędzy Jednorożcem a Stegną. Kanałek znajdował się niedaleko remizy strażackiej, dzięki temu można było sprowadzać i wyprowadzać wodę. Obok stawu wybudowano wysoki budynek w rygiel obity deskami. Miał wieżę obserwacyjną. Po wojnie budynek przeznaczono na sprzęt strażacki. Kanałek ogrodzono.
Na działce, która należała do Lucyny z Grabowskich Bieńkowskiej, gromadziła się w noc świętojańską młodzież. Na stawku puszczano wianki. W odniesieniu do lat pięćdziesiątych XX w. Marian Deptuła (*1947) z Jednorożca wspominał: nawet w niedzielę przychodzący z sąsiednich wsi, np. z Bud Rządowych, Budzisk czy Słabogóry, szli do kościoła na bosaka. Następnie w kanałku strażackim lub źródełku, myli nogi i do kościoła przychodzili już w butach [1][5][6].
Fot. M.W. Kmoch, 7 VI 2015 r. |
15. Kocie Nerki/Kocie Nyry
To określenie dzisiejszej ul. Zielonej i okolic siedziby Kółka Rolniczego[1] (dziś Gminny Zespół Usług Komunalnych). Można powiedzieć, że to taka jednorożecka wersja nazwy kocie łby[7]. Tędy jeżdżono na łąki i paśniki[8].
16. Korowót
Droga przecinająca ul. Długą tuż przy przedwojennym budynku urzędu gminy, tzw. starej gminie (zob. niżej). Tędy przeganiano bydło i jeżdżono na pola i ogrody[1]. Współcześnie część Korowótu między ul. Długą a Jasną to ul. Klubowa (nawiązanie do klubu „Ruch”, jaki mieścił się w budynku aresztu – zob. wyżej). Słyszałam też określenie ul. Gnojna.
![]() |
Znak informuje o bliskim Korowócie, znajduje się on za drewnianym domem w głębi zdjęcia i przecina ulicę Długą prostopadle. Z lewej: Ul. Długa w Jednorożcu w 2001 r. Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). Z prawej: fot. M.W. Kmoch, 3 XI 2019 r. |
17. Księdzowe pole
To grunta parafialne położone w pobliżu dzisiejszych ulic Słonecznej i Gwiaździstej, po prawej stronie ul. Odrodzenia (jadąc od centrum wsi). Okolicę nazywano też Okęciem, bowiem w latach 90. XX w. lądował tu samolot, z którego można było podziwiać region z lotu ptaka[1]. Znam też określenie Lotnisko.
Tutaj co roku na 1–2 listopada urządzany jest parking dla samochodów, a w roku 2015 miejsce to było placem rekonstrukcyjnym dla przedstawienia walk pod Przasnyszem i Jednorożcem z lipca 1915 r.[23].
![]() |
Księdzowe pole. Fot. M.W. Kmoch, sierpień 2014 r. |
Fot. M.W. Kmoch, 14 X 2018 r. |
18. Las u Ciężara
To las między Lipą a Drążdżewem Nowym. Określenie odnosi się głównie do okolic gajówki, gdzie mieszkał przez wiele lat gajowy o nazwisku Ciężar. To raj dla osób zbierających grzyby i jagody[1]. Byłam tu niejednokrotnie i w jednym, i w drugim celu, sama, z rodziną, ze znajomymi. W lesie znajdują się pozostałości kolejki wąskotorowej oraz okopów z okresu I wojny światowej. Pisałam o tym tutaj: KLIK. Dawniej las ten nazywano Borem[16].
Fot. M.W. Kmoch, 2022 r. |
19. Laski na Wygonkach
To młode lasy położone w okolicach cmentarza (Wygonki – zob. niżej)[1]. Tu wielokrotnie zbierałam bazie do palemki na Niedzielę Palmową – nigdzie nie znalazłam ładniejszych. W tym miejscu w okresie I wojny światowej przebiegała linia kolejki wąskotorowej. W tym miejscu chłopi z Jednorożca w listopadzie 1918 r. rozkręcili tory, wykolejając transport z drzewem, jakie wywozili z Puszczy Zielonej Niemcy[16], o czym pisałam tutaj: KLIK.
20. Łysa Górka
To najwyższe wzniesienie w okolicy Jednorożca, położone tuż za stadionem przy ul. Piastowskiej, na terenie wsi Stegna. Stąd rozciąga się piękny widok na Jednorożec i Stegnę, a miejsce jest idealne do zjazdów na sankach[1]. Robiłam to niejednokrotnie. Pagórek wykorzystywano też do jazdy na nartach wypożyczonych ze szkoły[6].
![]() |
Widok na Stegnę z Łysej Góry, lato 1967 r. Zbiory Muzeum Historycznego w Przasnyszu. |
Fot. M.W. Kmoch, 16 IV 2017 r. |
![]() |
Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło (dostęp 15 X 2017 r.). |
21. Nabywce
Położona najbliżej Jednorożca część wsi Drążdżewo Nowe[1]. Nazwa pochodzi od nabywania gruntów (historia wsi: KLIK). W ostatnich latach na tę okolicę zaczęto mówić Szczygły lub Szczygłowo, bowiem mieszka tu kilka rodzin o tym nazwisku. Nabywce zaś określaną część wsi odsuniętą od drogi.
22. Na Jednorożcu
Tak mówiło się o ul. Długiej przed nadaniem nazw ulicom w Jednorożcu i Stegnie[1], co nastąpiło w latach 70. XX w. W 1985 r. numerację domów, nadano nazwy niektórym ulicom[8]. Kiedyś wieś była ulicówką z posesjami po obu stronach drogi na trasie Chorzele–Krasnosielc.
23. Nowe Osiedle/Osiedle Piastowskie
Osiedle tzw. Piastowskie przy ul. Piastowskiej w Jednorożcu to ulice Dąbrówki, Mieszka I i Bolesława Chrobrego[1]. Później w pobliżu powstała ulica Kazimierza Wielkiego.
![]() |
Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło (dostęp 15 X 2017 r.). |
24. Ogrody
Określenie poletek uprawnych zlokalizowanych za stodołami gospodarstw rozciągających się wzdłuż ul. Długiej od strony północnej. Dawniej każde gospodarstwa miało swój ogród, gdzie uprawiano głównie warzywa (ziemniaki, buraki, marchew, cebula, koper, buraki pastewne, brukiew, kapusta). Poletka miały ok. 600 m długości i 15 m szerokości. Uprawiano tu także rośliny pastewne, przeznaczone dla zwierząt[6]. Współcześnie w tych miejscach zasiewane są trawy[1]. Dawniej to tutaj młócono len i konopie[18].
25. Opłotki/opłótki
Droga przecinająca ul. Długą, którą jeździło się na ogrody (zob. wyżej) oraz przeganiało bydło. Dawniej można było się tu poruszać tylko w gumiakach. To dzisiejsze ul. Ogrodowa[1] oraz Leśna.
![]() |
Ulica Ogrodowa. Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
![]() |
Ulica Leśna – odcinek między ul. Długą a Polną. Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
26. Osiedle przy Poczcie
Ulice Słoneczna i Gwiaździsta, jak można było wyżej przeczytać, mają kilka określeń – to jedno z nich[1]. W pobliżu, przy ul. Witosa, znajduje się budynek Poczty Polskiej.
27. Orzyc
To najbliższa Jednorożcowi i Stegnie – płynąca ok. 2 km od wsi – rzeka. W niej dzieci uczyły się pływać, tu łowiono ryby[1], a dawniej i raki[9]! Nad Orzycem urządzano pikniki. Tu zatrzymywały się szkolne wycieczki[10].
Nazwa rzeki wiązana jest z czasami przedsłowiańskimi. Pruski człon -or- miał określać konia, a przyrostek -yc- to wskazanie na młode źrebię. Na dawnych mapach możemy znaleźć formę żeńską – (ta) Orzyca – co wyklucza nazwę określającą młodego konia. Etymologię nazwy rzeki wywodzi się też od praindoeuropejskiego rdzenia or-, co oznaczało „poruszać się”. Z kolei starolitewskie ar- to „płynąć, ciec”[11].
![]() |
Orzyc na terenie gminy Jednorożec. Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). |
Fot. M.W. Kmoch, 7 VII 2019 r. |
28. Odłogi
To grunta przez wiele lat nieuprawiane, położone między Jednorożcem a Szlą. Z czasem zarastały samosiewami – drzewami i krzewami[1].
![]() |
Fot. Zbigniew Tyrka, 2009 r. |
29. Piaski
To określenie dzisiejszej ul. Mazowieckiej sprzed nazewnictwa ulic[1]. Pśåsky były częścią Jednorożca, gdzie droga była bardzo piaszczysta. Tędy jechało się do Parciak. Dawniej nazwa ta dotyczyła terenu od dzisiejszej okolicy przystanku autobusowego, także okolic siedziby OSP i ul. Strażackiej.
To określenie dzisiejszej ul. Mazowieckiej sprzed nazewnictwa ulic[1]. Pśåsky były częścią Jednorożca, gdzie droga była bardzo piaszczysta. Tędy jechało się do Parciak. Dawniej nazwa ta dotyczyła terenu od dzisiejszej okolicy przystanku autobusowego, także okolic siedziby OSP i ul. Strażackiej.
30. Poświętne
Jako określenie terenu przeznaczonego na zabudowania kościelne pojawia się w całej Polsce. Nazwa oznacza miejsce kościelne, święte. Jest to nazwa kulturowa i odnosi się także do nadania gruntu i funduszu kościelnego[11]. W Jednorożcu to określenie dawnej ul. Kościelnej, dzisiejszego Placu św. Floriana[1]. Tu znajduje się kościół parafialny i zabudowania plebańskie. Blisko jest przystanek autobusowy. W końcu XIX w. w centrum wsi, na terenie Poświętnego, mieszkał lekarz, tu znajdował się szpital, siedziba władz gminnych oraz szkoła elementarna. Tu też mieszkali nauczyciele (w mieszkaniach nauczycielskich w szkole, inni u gospodarzy)[13][14].
Jako określenie terenu przeznaczonego na zabudowania kościelne pojawia się w całej Polsce. Nazwa oznacza miejsce kościelne, święte. Jest to nazwa kulturowa i odnosi się także do nadania gruntu i funduszu kościelnego[11]. W Jednorożcu to określenie dawnej ul. Kościelnej, dzisiejszego Placu św. Floriana[1]. Tu znajduje się kościół parafialny i zabudowania plebańskie. Blisko jest przystanek autobusowy. W końcu XIX w. w centrum wsi, na terenie Poświętnego, mieszkał lekarz, tu znajdował się szpital, siedziba władz gminnych oraz szkoła elementarna. Tu też mieszkali nauczyciele (w mieszkaniach nauczycielskich w szkole, inni u gospodarzy)[13][14].
![]() |
Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło (dostęp 15 X 2017 r.). |
31. Przy kapliczce/mieszkać przy kapliczce
To określenie środkowej części ul. Długiej – tu znajduje się największa we wsi kapliczka[1]. Usytuowana jest na miedzy między posesjami Jachimowskich i Janiszewskich. Kapliczkę wybudowano na miejscu pochodzącej prawdopodobnie z 1908 r. (według innych źródeł z 1902 r.) czterobocznej kapliczki. W swej trójkondygnacyjnej konstrukcji i kształcie „pięter” kapliczka nawiązuje do poprzedniej – tamta również miała trzy kondygnacje: dwie w formie czworoboku, zaś środkową okrągłą. W najwyższej kondygnacji znajdowały się przeszklone wnęki z figurami Maryi, zaś w najniższej – napis fundacyjny w lekkim wgłębieniu. Kapliczka stała bliżej ulicy niż obecny świątek – aby przejść obok niej, należało ją okrążyć, wychodząc na ulicę lub iść bardzo wąskim chodnikiem tuż obok niej. Była otoczona metalowym ogrodzeniem wykonanym przez kowala z kutego żelaza.
Mieszkańcy wspominają, że w pobliżu kapliczki miało miejsce starcie wojsk rosyjskich zgromadzonych w Stegnie i niemieckich, stacjonujących na Żydowie. Działo się to podczas I wojny światowej, konkretnie podczas tzw. bitwy przasnyskiej w 1915 r.
W latach 60.–70. XX w. kapliczka była bardzo przechylona, ze ścian odpadły tynki. Stanowiła zagrożenie dla przechodniów. O pozwolenie na przesunięcie świątka podczas budowy nowej kapliczki mieszkańcy starali się u biskupa płockiego oraz u władz powiatowych w Przasnyszu. Nową kapliczkę wybudował murarz Władysław Nizielski ze Stegny, zaś pomagali mu: Marian Jachimowski, Józef Sobolewski, Czesław Mordwa, ówczesny sołtys Jednorożca Józef Piotrak, poza tym rodziny: Kardasiów, Opalachów i Siedleckich. Środki na budowę kapliczki gromadzone były wśród mieszkańców.
Kapliczka jest bardzo wysoka, trójkondygnacyjna: najwyższa i najniższa kondygnacja są czworoboczne, a środkowa okrągła. W górnej kondygnacji w trzech ścianach – frontowej i bocznych – za przeszklonymi drzwiczkami znajdują się figury Matki Bożej z Lourdes (frontalna i lewa wnęka) oraz Matki Bożej Niepokalanej (prawa wnęka). We frontalnej wnęce figurze Maryi towarzyszy małe wyobrażenie anioła. Na początku lat 90. XX w. w lewej wnęce stała figura Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wnęki ozdobione są łukami ze sztucznych kwiatów. Kapliczka jest oświetlana od wewnątrz za pomocą lampek elektrycznych. Ściany górnej kondygnacji, jak również tympanony poniżej daszku oraz piętrowy gzyms oddzielający najwyższą kondygnację od środkowej, są bogato wyłożone różnej wielkości i kształtów kolorowymi szkiełkami. Mozaikę układał Franciszek (?) Obrębski. W tympanonie na frontalnej ścianie, poniżej „słoneczka” zakończonego krzyżem, ułożono datę wystawienia kapliczki: „1975”. Na tylnej ścianie najwyższej kondygnacji, gdzie nie ma wnęki, ułożono kształt krzyża z białej i zielonej mozaiki. Środkowa kondygnacja nie ma zdobień, jest koloru szarego. W miejscu przejścia środkowej, okrągłej kondygnacji w najniższą, czteroboczną, znajduje się obłożony mozaiką gzyms. Najniższa kondygnacja na ścianie frontowej posiada tablicę z napisem: „MATKO WEŹ W OPIEKĘ / NARÓD CAŁY / KTÓRY ŻYJE / DLA TWEJ CHWAŁY / 1975 R.”. Kapliczkę nakrywa blaszany wielospadowy dach. Na jego środku, na gałce, umocowano ażurowy krzyżyk kowalskiej roboty z koruną – małym krzyżykiem na szczycie pionowego ramienia. W miejscu połączenia małego krucyfiksu z koruną przymocowana jest poruszająca się na wietrze blaszana chorągiewka z ażurowo wyciętą datą „1975” i malutkim krzyżykiem nad nią. Szczyt daszku nad frontalną ścianą zdobi niewielki wykonany z brązowej blachy kielich z Hostią. Na ścianie lewej znajduje się podobnej wielkości krzyżyk z tarczą na przecięciu ramion. Na ścianie prawej był niegdyś podobny, obecnie go nie ma. Już na początku lat 90. XX w. był przechylony. Szczyt daszku nad ścianą tylną zdobi krzyżyk z brązowej blachy z tarczą i promieniami (3x4).
Kapliczka została poświęcona w 1976 r. podczas objazdu pól. Ówczesny proboszcz parafii Jednorożec, ks. Józef Wójcik, odprawił tu uroczystą mszę świętą. Kapliczką opiekują się państwo Janiszewscy i to oni zdobią ją corocznie kolorowymi wstążkami[15].
Fot. M.W. Kmoch, 10 X 2015 r. |
32. Przy św. Janie / u św. Jana
Okolice figury przydrożnej przedstawiającej św. Jana Chrzciciela, zlokalizowanej współcześnie na posesji nr 28c przy ul. Mazowieckiej w Jednorożcu. Figurę postawiono w 1902 r. Informuje o tym tablica z datą u podstawy słupa, na którym stoi figura. To fundacja mieszkańców, a jej wystawienie koordynował Marcin Piotrak. Figura pomalowana jest na srebrno. Święty przedstawiony jest jako mężczyzną z brodą, z uniesioną w geście błogosławieństwa prawą ręką. W lewej trzyma muszlę i podtrzymuje ręką laskę w kształcie wysokiego krzyża. Przez ramię przewieszoną ma torbę, a u jego prawej stopy siedzi baranek. Postument, na którym stoi figura, składa się z 6 części, przedzielonych gzymsami.
Identyczna figura znajduje się w Baranowie (pow. ostrołęcki) przy moście na Płodownicy. Tamtejszy Jan nie ma krzyża. Pierwotnie ten jednorożecki też nie miał, a dorobił go dziadek obecnego właściciela posesji, na której stoi figura. Taka sama figura stoi w Łukowie (gmina Karniewo, powiat makowski)[15].
Tuż za św. Janem w Jednorożcu zaczynały się nisko położone paśniki[16]. Tu przychodziły dzieci na szkolne wycieczki, tu zbierano kaczeńce[1]. Ja pamiętam wycieczki szkolnego koła przyrodniczego – podziwialiśmy tu bociany i ich gniazda.
Prawdopodobnie Marcin Piotrak (*1844, zm.?) z Jednorożca, w tle figura św. Jana Chrzciciela. Fot. A. Maciesza, 1914 r. Zbiory Towarzystwa Naukowego Płockiego. |
![]() |
Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). |
33. Niemiecki cmentarzyk
To określenie cmentarza z okresu I wojny światowej, zlokalizowanego w Kociołku (zob. wyżej), przy ul. Grzybowej. Tu przychodziły wycieczki szkolne, tu urządzano zabawy[1] (niestety także alkoholowe) i mecze piłki nożnej... Po więcej zdjęć i wiadomości na temat cmentarza zapraszam tutaj: KLIK.
![]() |
Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
34. Rogatki
W Jednorożcu to nie określenie miejsca u wjazdu do wsi czy budynków ustawionych na granicy miejscowości, jak to powszechnie się używa[17], a... centrum wsi. Tu znajduje się skrzyżowanie dróg Chorzele–Krasnosielc i Myszyniec–Przasnysz (współcześnie rondo z pomnikiem jednorożca), krzyż z 1892 r., figura św. Floriana z 1947 r.[1]. Może jednak nazwa ta to pozostałość po czasach, kiedy Jednorożec był tylko ulicówką (współczesna ul. Długa), i właśnie tu się kończył.
![]() |
Rogatki w Jednorożcu, 2001 r. Źródło (dostęp 29 X 2013 r.). |
![]() |
Fot. Mirosław Krejpowicz, 2013 r. |
![]() |
Kadr z filmu promocyjnego gm. Jednorożec, lato 2017 r. Źródło (dostęp 15 X 2017 r.). |
35. Rzędowy Bór
Państwowy las między Jednorożcem a Szlą[1]. Dawniej był zwany Szleńskim Borem, co zapewne pochodzi od miejscowości Szla[14][16].
36. Stara Gmina
Budynek przy ul. Długiej, obok Korowótu (zob. wyżej) z 1930 r. został postawiony jako siedziba władz gminnych. Długo służył temu celowi[1] (czasowo jako siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej w Jednorożcu). W październiku 1979 r. przeprowadzono remont, do budynku przeniesiono klub i kiosk „Ruch” i Gminną Bibliotekę Publiczną[3]. Po tym, jak urząd gminy ulokowano w nowym budynku przy ul. Odrodzenia, w starej gminie powstały mieszkania socjalne. Obecnie budynek jest niezamieszkały i w ruinie.
![]() |
Widok od strony ul. Długiej. Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
![]() |
Widok od strony ul. Klubowej. Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
37. Wądołowo
W dialekcie kurpiowskim wądół to dół do przechowywania np. kartofli lub suszenia lnu. Dawniej w Jednorożcu za zabudowaniami gospodarskimi przy ul. Długiej kobiety suszyły len[18] – wydaje się, że stąd to określenie. Obecnie to okolice hydroforni przy ul. Polnej[1].
![]() |
Skrzyżowanie ulic: Leśnej i Polnej, okolice hydroforni. Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
38. Wygonki
To okolice cmentarza w Jednorożcu[1]. W dialekcie kurpiowskim wygón albo przegón to boczna droga do pędzenia (przegnania) bydła na pastwisko[2].
39. Zastodole/zastodola
To pas nieużytków za stodołami gospodarstw leżących przy ul. Długiej w Jednorożcu, głównie po południowej stronie. Dawniej za posesjami gospodarze kopali doły na ziemniaki (stąd też pobliskie Wądołowo, zob. wyżej), które okrywano słomą i przykrywano ziemią. W pozostałościach po rejkach wrzucano śmieci. Tu również bawiły się dzieci, wypasano gęsi, ganiano krowy. Później obszar ten uporządkowano i założono tzw. park, którego pozostałości można jeszcze znaleźć[1]. Zastodole to pas ziemi o długości ok. 35 m. Na wolnych miejscach czasami leżały sterty wymłóconej słomy. Tu również pasione były owce. Z Zastodola brano jasny piasek, którym wysypywano wzory na ul. Długiej, by udekorować trasę na procesję eucharystyczną w Boże Ciało[6].
To pas nieużytków za stodołami gospodarstw leżących przy ul. Długiej w Jednorożcu, głównie po południowej stronie. Dawniej za posesjami gospodarze kopali doły na ziemniaki (stąd też pobliskie Wądołowo, zob. wyżej), które okrywano słomą i przykrywano ziemią. W pozostałościach po rejkach wrzucano śmieci. Tu również bawiły się dzieci, wypasano gęsi, ganiano krowy. Później obszar ten uporządkowano i założono tzw. park, którego pozostałości można jeszcze znaleźć[1]. Zastodole to pas ziemi o długości ok. 35 m. Na wolnych miejscach czasami leżały sterty wymłóconej słomy. Tu również pasione były owce. Z Zastodola brano jasny piasek, którym wysypywano wzory na ul. Długiej, by udekorować trasę na procesję eucharystyczną w Boże Ciało[6].
![]() |
Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
Fot. M.W. Kmoch, 21 VIII 2019 r. |
40. Zgorzelec
Pastwiska i łąki w lasach olszynowych za Grądami (zob. wyżej) w kierunku Drążdżewa Nowego. Dawniej były tu również pola uprawne. Miejsce to nazywano też paśnikami za Wojciechem[1]. Dojechać tu można było ul. Zieloną (Kocie Nery – zob. wyżej)[6].
41. Żydowo
Zachodnia część ul. Długiej oraz część wsi Ulatowo-Pogorzel bezpośrednio granicząca z Jednorożcem. Nazwa pochodzi od ludności żydowskiej, jaka mieszkała na tym obszarze[1] od co najmniej XVIII w.
![]() |
Fot. M.W. Kmoch, 2014 r. |
42. Kardasiowa dróżka
Polna droga prowadząca przez Księdzowe pole (zob. wyżej) na skróty z Wygonek (zob. wyżej) do ul. Jasnej. Tędy jeżdżono na skróty na pola[1].
Polna droga prowadząca przez Księdzowe pole (zob. wyżej) na skróty z Wygonek (zob. wyżej) do ul. Jasnej. Tędy jeżdżono na skróty na pola[1].
43. Rzędówka
Szeroki rów poprowadzony równolegle do Orzyca przez pola i łąki w celu zbierania nadmiaru wody z okolicy albo jej zatrzymywania przez stawianie tamy. Wypływa z Ulatówki, wpływa do Orzyca[1].
44. Góra Byk, Góra Orzoł, Orzełek, Wilk, Włóka
To określenia wzniesień w dolinie Orzyca, piaszczystych pagórków, które wystawały znad lustra wody jako wyspy, kiedy rzeka była nieuregulowana. Nie wszystkie znajdują się w pobliżu Jednorożca, ale to nie przeszkadza w tym, by o nich wspomnieć.
Orzoł to jeden z większych pagórków, gdzie widać grodzisko z niewielkim podgrodziem oraz wałem wokół. Widocznie już w prehistorycznych czasach chronili się tu ludzie. W okolicy dokonywano odkryć archeologicznych[21].
Orzoł to jeden z większych pagórków, gdzie widać grodzisko z niewielkim podgrodziem oraz wałem wokół. Widocznie już w prehistorycznych czasach chronili się tu ludzie. W okolicy dokonywano odkryć archeologicznych[21].
![]() |
Z. Polakowski, Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach, sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997. |
Byk to wzgórze w widłach dawnego Orzyca, dziś w dolinie rzeki, niedaleko jej koryta.
Jest też Byk niedaleko Połoni. To wzgórze na pewno w okresie międzywojennym było zamieszkane. W czasie okupacji niemieckiej w zabudowaniach należących dawniej do Żyda Grynberga chronili się członkowie oddziału AK „Łowcy”. Dostawali się tu łódką. Podobno w czasie powstania styczniowego to wzgórze wykorzystywali Polacy, by skryć się przed Moskalami. Byk znajduje się na północ od wsi Połoń, na wysokości jej wschodniego krańca.
45. Granica
46. Księża Górka
Prawdopodobnie droga prowadząca dawniej z Jednorożca do Karolewa przez Las u Ciężara/Bór (zob. wyżej)[16].
46. Księża Górka
To jeden z pagórków w dolinie Orzyca na terenie gm. Jednorożec, konkretnie między Stegną, Drążdżewem Nowym a Budami Rządowymi. Najłatwiej do niej dojechać Rzędówką, czyli dróżką nad kanałkiem irygacyjnym tuż przed Orzycem. Jadąc od Jednorożca, należy skręcić w prawo.
Nazwa tego miejsca pochodzi podobno od tego, że ukrywała się tutaj grupa księży. Niestety nic więcej nie wiadomo. Może to byli zakonnicy z Przasnysza, a historia dotyczy powstania styczniowego? Czynnie włączyli się do walk m.in. gwardian klasztoru Paschalis Błażejewski, księża Szymon Cebula (dosłużył się stopnia pułkownika), Narcyz Rozbachowski oraz klerycy Cyryl Skalski (wywieziony na Syberię) i Anzelm Czaplicki. Represje popowstaniowe ciężko dotknęły właśnie tę grupę, bowiem przy Komitecie Urządzającym ustanowiono Komisję do spraw klasztorów rzymsko-katolickich, która stwierdziła jawny udział konwentu z Przasnysza w powstaniu, co doprowadziło do natychmiastowego jego zamknięcia (29 XI 1864 r.). Spośród 16 zakonników przebywających wówczas w klasztorze część trafiła do więzień, część wyjechała zagranicę bez prawa powrotu, resztę skierowano do jednego z 12 zachowanych konwentów. Przasnyski klasztor bernardynów przekazano w administrację Walerianowi Wojciechowskiemu, jedynemu zatrzymanemu w Przasnyszu bernardynowi, a po jego śmierci przeszedł on w ręce księży świeckich. Część biblioteki klasztornej wywieziono do seminarium diecezjalnego w Płocku, część uległa rozproszeniu[19].
Kazimierz Lesiński (1918–2019), którego rodzice Stanisław i Leokadia z Bergów wyemigrowali do Ameryki na początku XX w. i w 1922 r. wrócili do Jednorożca, wspominał, że teren z Księżą Górką należał do jego rodziny. Zapisał: Legenda głosi, że pod wzniesieniem został zakopany przez Rosjan skarb. Nikt do tej pory go nie znalazł[20].
Od kilku osób słyszałam też, że na Księżej Górce straszy. Dlaczego, od kiedy – nie wiadomo... Od Czytelników i Czytelniczek dowiedziałam się, że podobno na tej górce rozstrzelano księdza i dlatego tam straszy. Mówi się, że tylko na samym środku górki bardzo dobrze słychać dzwony kościelne. Mówiono, że był tam kiedyś kościół/klasztor, w którym ukrywali się księża/zakonnicy, którzy brali udział w jakichś walkach, a sam kościół/klasztor zapadł się pod ziemię. Podobno raz na sto lat słychać stamtąd bicie dzwonów.
Fot. M.W. Kmoch, 6 VIII 2019 r. |
47. Pieczyska
To określenie gruntu, na którym stoi dzisiaj m.in. zespół budynków oświatowych i sportowych w Jednorożcu. Ciągnęły się aż do cmentarza, do Księdzowego Pola (zob. wyżej)[22].
48. Stegna
Wieś zrośnięta w całość z Jednorożcem ma nazwę w formie liczby pojedynczej. O jej historii pisałam tutaj: KLIK. Możliwe, że pierwotnie nazwa miała formę liczbę mnogiej, a znaczyła tyle, co ścieżki, wygony (w dialekcie kurpiowskim stegna to wydeptane ścieżki lub wydeptane miejsca na łąkach i pastwiskach). Może pozostałością po formie w liczbie mnogiej jest używane do dziś określenie w dopełniaczu (na) „Stegnach”.
To określenie gruntu, na którym stoi dzisiaj m.in. zespół budynków oświatowych i sportowych w Jednorożcu. Ciągnęły się aż do cmentarza, do Księdzowego Pola (zob. wyżej)[22].
48. Stegna
Wieś zrośnięta w całość z Jednorożcem ma nazwę w formie liczby pojedynczej. O jej historii pisałam tutaj: KLIK. Możliwe, że pierwotnie nazwa miała formę liczbę mnogiej, a znaczyła tyle, co ścieżki, wygony (w dialekcie kurpiowskim stegna to wydeptane ścieżki lub wydeptane miejsca na łąkach i pastwiskach). Może pozostałością po formie w liczbie mnogiej jest używane do dziś określenie w dopełniaczu (na) „Stegnach”.
Fot. M.W. Kmoch, 2017 r. |
48. Studziany Dół
Prawdopodobnie miejsce przy drodze zwanej Granicą (zob. niżej), za Wygonkami (zob. wyżej), przy drodze z Jednorożca do Drążdżewa[16].
Poniżej plan z oznaczeniami liczbowymi – możecie sprawdzić, gdzie znajduje się dane miejsce.
![]() |
Oprac. T. Wojciechowska. |
Przypisy
[1] T. Wojciechowska, Jednorożec. Historia wsi, Jednorożec 2015 (treści dotyczące nazw miejscowych można znaleźć w artykule T. Wojciechowskiej w „Głosie Gminy Jednorożec”, 2010, 4 (20), s. 18–19).
[2] H. Gadomski, M. Grzyb, T. Żebrowski, Słownik wybranych nazw i wyrażeń kurpiowskich, Ostrołęka 2013.
[3] Archiwum Urzędu Gminy w Jednorożcu, Kronika Urzędu Gminy [b.n.s.].
[4] Las grądowy (dostęp 30 X 2013 r.).
[5] Relacja Stanisławy Ferenc z Ulatowa-Pogorzeli (2019).
[6] M. Deptuła, Jednorożec. Powrót do przeszłości, Żywiec 2017.
[7] Wikisłownik: kocie łby (dostęp 20 X 2013 r.).
[10] Muzeum Historyczne w Przasnyszu, M. Wardakowa Wspomnienia z lat 1927–1939 dotyczące pracy w Jednorożcu – w szkole i w środowisku, Kraków 1979, sygn. Mźr 118.
[11] M. Wiśnicki, Z. Miecznikowski, Gmina Chorzele. Przewodnik turystyczny, Chorzele 2008.
[12] KLIK (dostęp 30 X 2013 r.).
[13] Jednorożeckie Archiwum Społeczne, Mieszkańcy Jednorożca przed II wojną światową, oprac. J. Popiołek [mps] 2014–2017.
[14] Towarzystwo Naukowe Płockie, Rękopisy Marii Macieszyny, sygn. R.457.
[15] M.W. Kmoch, Kapliczki, figury i krzyże przydrożne w gminie Jednorożec, Jednorożec 2015.
[16] S. Wilga, Smutna Dola Wiosky Jednorożec, oprac. M.W. Kmoch, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny”, 27 (2016), s. 3–44.
[17] Rogatka (budynek) (dostęp 29 X 2013 r.).
[18] Jednorożeckie Archiwum Społeczne, Wspomnienia Marianny Piotrak z Mordwów (spisała J. Popiołek), [mps] 2011–2013.
[18] Jednorożeckie Archiwum Społeczne, Wspomnienia Marianny Piotrak z Mordwów (spisała J. Popiołek), [mps] 2011–2013.
[19] R. Waleszczak, Przasnysz i powiat przasnyski w latach 1866–1939. Zarys dziejów, Przasnysz 1999.
[20] Wspomnienia Kazimierza Lesińskiego z USA o Jednorożcu, tłum. M. Duda, zebrała, oprac. i przyg. do druku T. Wojciechowska, „Głos Gminy Jednorożec”, 2018, 2 (50), s. 12–13.
[21] Z. Polakowski, Przasnysz i okolice. Przewodnik po wszystkich miejscowościach, sołectwach i gminach zestawionych w układzie alfabetycznym, Przasnysz 1997.
[22] M.W. Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec 2020.
[23] M. Jabłońska, Jednorożec. Proboszcz odpiera zarzuty parafian (dostęp 29 X 2013 r.).
Do następnego!
Jeszcze "Księża Górka" i "Za Wilkiem" :D
OdpowiedzUsuńO Księżej Górce to słyszałam kiedyś (choć nie wiem, gdzie jest zlokalizowana, aż wstyd, ale będę :D drążyć), ale o miejscu "za Wilkiem" słyszę pierwszy raz :) podziel się swoją wiedzą! :)
UsuńPost wisi na blogu już prawie dwa lata, ale dopiero dzisiaj się na niego natknęłam (zaczęłam dokładniej przeglądać Twojego bloga - fajna sprawa :)) Mogłabyś uzupełnić zdjęcia do każdego z tych miejsc w chwili wolnego czasu :)
OdpowiedzUsuńPamiętam o tym cały czas - post na pewno uzupełnię. Planuję też kolejne, podobne do tego, odnoszące się do innych miejscowości w gminie Jednorożec :)
Usuń