MAŁA OJCZYZNA: Parciaki, Parciaki-Stacja, Dynak, Żelazna Rządowa, Prywatna i Gutocha

Kiedy rozpoczynałam pisanie tego posta, nie sądziłam, że znajdę aż tyle wiadomości (a pewnie to, co tu prezentuję, to jeszcze nie wszystko). Dzisiaj zapraszam na post o kilka miejscowościach z gminy Jednorożec, które leżą na północny-wschód od Jednorożca. 

Oto historia Dynaku, Parciak, Parciak-Stacji, Żelaznej Prywatnej, Żelaznej Rządowej i Żelaznej Rządowej-Gutochy.

Miłej lektury!


DYNAK

Miejscowość Dynak po raz pierwszy notowana jest w 1815 roku. Liczyła wówczas 2 domy, w których mieszkało 10 osób: 3 mężczyzn i 7 kobiet. W 1827 r. była to miejscowość prywatna w parafii Baranowo, liczyła 6 domów i 31 mieszkańców. W 1848 r. wieś liczyła 9 domów i 57 mieszkańców (30 mężczyzn i 27 kobiet). 

Nazwa pochodzi od dawniej używanego imienia Dynak, pochodzącego od imienia Dionizy. Pierwsi mieszkańcy zajmowali się tkactwem, bartnictwem, rolnictwem i przędzeniem wełny oraz lnu.

Bardzo dokładna rosyjska mapa z 1839 r. Źródło.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1882 roku przekazuje: Dynak wieś, powiat przasnyski, gmina i parafia Baranowo.  

W 1921 r. w tej miejscowości notowano istnienie 22 domów i 106 mieszkańców. Część wsi nazwano Bocianicą.

Źródło: Gmina Jednorożec. Przewodnik subiektywny, red. W. Łukaszewski, Jednorożec 2014.

Źródła:
Białczak Adam, Z dziejów parafii Baranowo, "Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego" 9 (1995), s. 147-160;

Bojarska Urszula, Dynak, "Głos gminy Jednorożec" 2 (10)/2008, s. 19.
Eadem, Dynak, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i inni, Jednorożec 2011, s. 24.

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 2, Warszawa 1881, s. 251.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 127.

Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Komissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi, t. 1, A-Ł, Warszawa 1827.

Zugaj Leszek, Historia Gminy Jednorożec (do roku 1939), Lublin 2007.

PARCIAKI 

Mieszkańców Puszczy Zielonej Kurpiami nazywali sąsiedzi, a Kurp odpłacał się podobną monetą sąsiadom swoim i chrzcił noszących się inaczej, niż sam się ubierał, włościan parciakami, to jest chodzącymi w parciaku (....) znajduje [to] wyjaśnienie w wyrazie mazurskim parciak, to jest siermięga. Właśnie Parciakami Kurpie nazywali przybyszów z Mazowsza. Wioska Parciaki powstała na przełomie XVII i XVIII w., jej rodowód jest bardzo podobny do wsi Olszewka. Obie wsie założyli uciekinierzy z Mazowsza, którzy w puszczy cieszyli się swobodą i ochroną starostów królewskich. Jak pisał L. Krzywicki: Ta ucieczka [z Mazowsza] do puszczy musiała mieć duży rozmiar i szła nie tylko z królewszczyzn sąsiednich, ale i z prywatnych wsi szlacheckich. Kiedy burza ucichła [wojna], wychodźcy zakosztowawszy swobód w kniei, gdzie starostowie chętnie ich witali i obdarzali ulgami, ani myśleli wracać.

Dawne gościńce w Puszczy Zielonej ok. II połowy XVII w. Zaznaczono Parciaki. Źródło: F. Piaścik, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939.

Pierwsze wzmianki o miejscowości Parciaki można odnaleźć w lustracji dóbr królewskich z 1765 r. Lustracja wspomina o Jednorożcu, Olszewce i Parciakach: W tych wsiach nad ustawę prawa znaczna liczba ludzi w inwentarzu nam położonym znajduje się....przez co przed tym 40 bartników, 40 rączek miodu dworu przasnyskiego dawali. Teraz ilu się znajdować może w tych wsiach ludzi, wszyscy nie więcej, jak 40 rączek miodu oddają, a przeto w borach puszczy przasnyskiej znaczna znajduje się borów dezolacyja, iż ci poddani wiele z boru pola wyrobili. Zapisano również: Z Parciaków poddani podszywają się pod prawo bartnickie. Urzędnicy mieli zatem świadomość, że dawne przywileje królewskie dla Jednorożca nie powinny obejmować Olszewki i Parciak, jednak prawo bartne dla tych wsi wspomina się również w kolejnej lustracji z 1789 r.

Parciaki należały pierwotnie do parafii Chorzele, lecz w 1778 r. zostały przeniesione do parafii Baranowo. Zmiany spowodowane były sporą odległością Parciak od Chorzel.

Parciaki sąsiadowały z wsiami prywatnymi. W 1789 roku mieszkańcy wsi żalili się na majątek Rzodkiewnica, należący do Zielińskich: Żalą się Kurpie z Parciaków, że Rzodkiewnica chce im zabrać łąki.

Po 1795 r. Parciaki były wsią rządową. W 1815 roku w Parciakach istniały 33 domy, w których mieszkało 106 mężczyzn i 107 kobiet, razem 213 osób. W 1848 r. Parciaki liczyły 38 odmów, w których mieszkało 134 mężczyzn i 141 kobiet (razem 275 osób), co czyniło je najludniejszą wsią w parafii Baranowo.

Parciaki na bardzo dokładnej rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło.

Po 1864 r. ziemia rządowa została uwłaszczona. Opis z 1889 r. przekazuje: wieś Parciaki, gmina Jednorożec, parafia Baranowo, ma 43 domy i 315 mieszkańców, 916 mórg gruntu użytecznego, 520 mórg nieużytków. 

"Gazeta Sądowa Warszawska", R. 4, nr 22, 15/27 V 1876 r., s. 8.

"Kurier Warszawski", nr 333, 19.11/01.12.1884 r., s. 4.

W miejscowości znajduje się cmentarz, gdzie spoczywają polegli w I wojnie światowej żołnierze rosyjscy i niemieccy. Pisałam o nim tutaj: KLIK.

Parciaki. Niemiecki cmentarz polowy. I wojna światowa. Zb. Mirosław Krejpowicz.
Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Bomboodporne kwatery żołnierzy niemieckich w lesie pod Parciakami. I wojna światowa. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Żołnierze niemieccy w okolicy Parciak. Zb. Mirosława Krejpowicza. Źródło: Zbigniew Lorenc, I wojna światowa w gminie Jednorożec, Jednorożec 2013.

Historia szkoły w Parciakach sięga początków XX w., nauka odbywała się wówczas w języku rosyjskim. Zajęcia odbywały się na tajnych kompletach, do nauki czytania służyły książeczki do nabożeństwa. Uczono się w domach prywatnych.

Parciaki. Budynek dawnej szkoły. Źródło: Urszula Bojarska, Parciaki i Parciaki-Stacja, "Głos gminy Jednorożec" 1 (9)/2008.

O parafii w Parciakach i kościele przeczytasz tutaj: KLIK.

W 1921 roku Parciaki w gminie Jednorożec liczyły 76 domów i 416 mieszkańców. Przed II wojną światową były tu dwa sklepy: F. Królikowskiego i J. Lendy.

"Przemysł i Handel", R. 7, z. 25, 1926.

"Przemysł i Handel", R. 8, z. 43, 1927, s. I.

"Przemysł i Handel", R. 9, z. 42, 1928, s. VI.

Po II wojnie światowej kierownikiem szkoły w Parciakach została Regina Rzadkowska. Szkoła mieściła się wówczas w organistówce, domach prywatnych i i budynku, gdzie obecnie mieści się biblioteka publiczna. Budynek nowej szkoły oddano do użytku w 1971 r., a kierownikiem został Czesław Bochniak. 

W 1965 r. otwarto Klub Prasy i Książki "Ruch", prowadzącą była Czesława Parciak. Od 1971 r. przez 19 lat obowiązki "klubowej" pełniła Władysława Przybyłek. W świetlicy kwitło życie kulturalne, tu młodzież spędzała wolny czas, zdobywając liczne nagrody w konkursach. W 1990 r. klub zlikwidowano. 

Po wojnie zaczęły we wsi działać takie organizacje wiejskie, jak Kółko Rolnicze i Koło Gospodyń Wiejskich. Kółko Rolnicze rozpoczęło działalność w 1966 r., świadcząc usługi dla rolników i transport. Skład założycielski to: Franciszek Kardaś, Stanisław Kardaś i Kazimierz Przybyłek. Z kolei Koło Gospodyń Wiejskich powstało dwa lata później niż Kółko Rolnicze. W jego ramach organizowano kursy gotowania i szycia, istniał też zespół kurpiowski, uświetniający uroczystości wiejskie i gminne. Spośród działaczek Koła na uwagę zasługują: Celina Perkowska, Zofia Koziatek, Jadwiga Stefaniak, Marianna Stolarczyk, Genowefa Berk.

Koło Gospodyń Wiejskich w Parciakach. Zb. Celiny Perkowskiej.  Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Koło Gospodyń Wiejskich w Parciakach. Zb. Celiny Perkowskiej.  Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Członkinie Koła Gospodyń Wiejskich z Parciak podczas występu. Zb. Cz. Perkowskiej. Źródło: Urszula Bojarska, Parciaki i Parciaki-Stacja, "Głos gminy Jednorożec" 1 (9)/2008.

Kocenki, część wsi Parciaki

Ta część Parciak (w stronę Żelaznej) powstała dopiero po II wojnie światowej, mapy z lat trzydziestych XX wieku pokazują jeszcze pola i łąki. Nazwa powstała zapewne od nazwiska Kocenka. W latach trzydziestych wśród radnych gminy Jednorożec notuje się ludzi o tym nazwisku.

Kocenki na mapie przedstawiającej gminę Baranowo, po lewej stronie, w granicach gminy Jednorożec. Źródło: "Kurpie" 4/2006.

Gątarka (Gontarka), część wsi Parciaki

Brak danych z przed II wojny światowej, według map z lat 30. XX w. istniały tu łąki. To część Parciak położona dalej, jadąc od Jednorożca, niż Kocenki, w stronę Żelaznej.

Źródła:
Białczak Adam, Z dziejów parafii Baranowo, "Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego" 9 (1995), s. 147-160;

Bojarska Urszula, Parciaki i Parciaki-Stacja, "Głos Gminy Jednorożec" 1 (9)/2008, s.14-15. 

Eadem, Parciaki, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 48. 

Grzybowski Michał Marian, Materiały do dziejów ziemi płockiej: z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, t. 7: Ziemia Przasnyska, Płock 1995.

Krzywicki L., Kurpie, Ostrołęka 2004.

Księga Adresowa Polski (wraz z w.m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1928, s. 1981. 

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F. S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 7, Warszawa 1886, s. 863.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

PARCIAKI-STACJA

Parciaki Stacja powstały po wybudowaniu tu linii kolejowej na przełomie XIX i XX w. W 1921 r. w tej miejscowości notowano 8 domów i 38 mieszkańców.

Parciaki. Otwarcie stacji kolejowej przy wybudowanej przez Niemców linii kolejowej. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Wielka Wojna na Ziemi Przasnyskiej w zbiorach Mirosława Krejpowicza, Przasnysz 2011.

Stacja kolejowa, Parciaki 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz.

Stacja kolejowa, Parciaki 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Opis trasy Wielbark-Ostrołęka i podróży przez Puszczę Kurpiowską w prasie z 1916 r. "Kurier Poznański" 12 lutego 1916 r., nr 34, s. 5. Źródło.

Rozkład kolejki na trasie Wielbark-Ostrołęka-Siedlce przez Parciaki. Źródło.

Pracownicy stacji kolejowej, Parciaki, lata 30. XX w. Zb. Eugeniusza Kucińskiego. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Pracownicy stacji kolejowej, Parciaki, lata 30. XX w. Zb. Eugeniusza Kucińskiego. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Parciaki-Stacja, ok. 1945 r. Rodzin Kaszubowskich przed sześciorakiem stojącym do dziś.  Zb. rodziny Kaszubowskich z Przasnysza. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012.

Rodzina Kaszubowskich. Parciaki Stacja, ok. 1945 r. Arch. rodziny Kaszubowskich z Przasnysza.

Na przełomie lat 50 i 60. XX w. w obliczu stacji powstało osiedle mieszkaniowe Parciaki ZPD dla pracowników Zakładu Przemysłu Drzewnego (zakład już nie istnieje). Linia kolejowa funkcjonowała do 2001 r. Dawny budynek stacji i tereny przyległe są niewykorzystane, a tory porasta trawa. Warto jednak zobaczyć wieżę ciśnień, wybudowaną w 1927 r.

Rozkład jazdy 1988/89. Trasa Wielbark-Ostrołęka. Źródło.

Rozkład jazdy 1988/89. Trasa Ostrołęka-Wielbark. Źródło.

Rozkład jazdy ważny od 27.05.1990 do 30.05.1992 r. Trasa Ostrołęka-Wielbark. Źródło.

Rozkład jazdy ważny od 27.05.1990 do 30.05.1992 r. Trasa Wielbark-Ostrołęka. Źródło.

Rozkład jazdy 1994/1995 r. Trasa Ostrołęka-Wielbark. Źródło.

Rozkład jazdy 1995/1996 r. Trasa Ostrołęka-Wielbark. Źródło.

TUTAJ można zobaczyć dokumenty ze stacji kolejowej z Parciakach. 

Więcej o historii kolei w gminie Jednorożec (do 1939 r.): KLIK.

Parciaki i Parciaki-Stacja stanowią jedno sołectwo.

Źródła:

Bojarska Urszula, Parciaki-Stacja, w: Zapiski Ziemi Jednorożeckiej, red. M. Dworniczak i in., Jednorożec 2011, s. 49.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Źródła zdjęć opuszczonej stacji kolejowej: 1, 2, 3.

ŻELAZNA RZĄDOWA

W 1658 r. wojska szwedzkie, które przez kilka lat pustoszyły nasz kraj zostały wreszcie wyparte. Po tej wojnie większość wsi i miast była bardzo zniszczona. Właściciele ziemscy bardzo zubożeli i żeby odrobić straty przymuszali chłopów do większego wymiaru pracy. Ówczesne wsie były bardzo biedne i taka polityka szlachty powodowała często ucieczkę chłopów wraz z rodzinami. Uciekali oni właśnie do Puszczy Zagajnicy. Ucieczka licznych chłopów do puszcz królewskich spotkała się z ostrą reakcją szlachty, której brakowało rąk do pracy. W 1659 r. na sejmiku w Łomży szlachta wystąpiła przeciw praktykom osiedlania w puszczach królewskich zbiegłych chłopów. Puszczę nazywali „jaskinią łotrów”. W tekście laudum sejmikowego czytamy: Mieszkają tu jako opryszkowie albo raczej nieprzyjaciele, najeżdżają, nabiegają, nachodzą konie, woły i inne dobytki, sprzęty domowe rabują, na zdrowie ludzi spokojnych następują i różnie ekscesy według upodobania swego wyrządzają. Opinia szlachty zapewne była przesadzona, ale zapewne i takie zdarzenia miały miejsce. Szlachta postulowała wydanie zbiegłych chłopów i znoszenie osad oraz nie zakładanie nowych. Sprawa otarła się nawet o Sejm Walny (ogólnokrajowy) w 1666 r., gdzie powzięto uchwałę o wydaniu zbiegów, jednak kolejni starostowie sabotowali tę uchwałę.

Zapewne właśnie w ten sposób powstała miejscowość Żelazna, mieszkańcami byli zbiegli chłopi. Tutaj możesz przeczytać legendę o powstaniu wsi Żelazna.

Pierwsze ślady istnienia wsi, określanej jako Żelazna Królewska, można odnaleźć w lustracji dóbr królewskich z 1661 r., w której czytamy: w tej wsi tylko chłopów nr 4, płacą czynsz etc. Razem wszyscy oddawali 96 florenów.

Przez następne wieki była to niewielka należąca do starostwa przasnyskiego, z tym jednak, że nie było tutaj bartników, była to wieś królewska, podobnie jak Lipa czy Małowidz. Źródła nie wspominają o prawie bartnym w tej miejscowości, zapewne z tej przyczyny nie rozwijała się ona tak szybko jak Jednorożec czy Olszewka. Dane z 1781 roku wspominają o 20 domach. Miejscowość należała do parafii Chorzele.

W 1815 roku w Żelaznej zanotowano 32 domy z 173 mieszkańcami: 83 mężczyznami i 90 kobietami. Tabella miast i wsi z 1827 r. notuje istnienie 24 domów i 70 mieszkańców. W latach 1795-1864 wioska stanowiła własność rządową (państwową) kolejnych rządów w Polsce. 

Żelazna na bardzo dokładnej rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło.

Miejscowość na trwale zapisała się do historii walk narodowo-wyzwoleńczych regionu. W 1708 r. przez Żelazną przemaszerowały wojska Karola XII, króla szwedzkiego, biorącego udział w wojnie północnej. Kurpie zaatakowali go w Brodowych Łąkach, a następnie walczyli z oddziałem 300 Szwedów pod Kopańskim Mostem w nocy z 22 na 23 I 1708 r.

Szkic ogólny działań wojsk szwedzkich w Puszczy Zielonej podczas wojny północnej w 1708 r. 1. Marsz kolumny królewskiej. 2. Marsz regimentu gwardii pieszej. 3. Marsz regimentu dragonów skańskich. 4. Granica między Rzeczypospolitą a Prusami Wschodnimi. 5. Granica puszcz (w przybliżeniu). Źródło: W. Majewski, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, „Kwartalnik Historyczny” 66 (1959), z. 2, s. 422.

Podczas powstania styczniowego, 6 listopada 1863 r. wojska rosyjskie starły się z oddziałami powstańczymi, dowodzonymi przez majora Konstantego Rynarzewskiego i kapitana Lenartowicza. Rosjanie stracili 1 oficera i 40 żołnierzy, powstańcy zaś 17 żołnierzy. Na pamiątkę tych wydarzeń 10 listopada 2013 r. w miejscowości tej poświęcono i osłonięto pomnik Powstańca Styczniowego i pamiątkową tablicę informacyjną. 

Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Na przełomie XIX i XX w. nastąpiła też komasacja ziemi, likwidująca szachownicę gruntów, pozostałość po dawnych podziałach majątkowych. Sytuacja gospodarcza tego regionu była zła, wielu emigrowało za granice, nawet do USA.  Dodatkowo ludność zajęła się tkactwem, wzrastały zasiewu lnu. Na początku XX w. w Żelaznej (określenie ogólne, bez podziału wsi) istniała szkoła, gdzie nauczano po rosyjsku.

Mieszkańcy z żołnierzami niemieckimi, Żelazna Rządowa 1915 r. Zb. Mirosław Krejpowicz. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012.

W 1921 roku w tej wsi notowano 49 domów i 249 mieszkańców. Miejscowość należała do gminy Jednorożec. 

W I dekadzie XX w. mieszkańcy obu Żelaznych podzielili się co do kwestii przyłączenia do parafii w Parciakach lub pozostania w parafii chorzelskiej. Grupą, która opowiadała się za innym rozwiązaniem, mianowicie w włączeniem Żelaznej do parafii Brodowe Łąki, kierował Józef Fąk z Żelaznej Rządowej. W tej sprawie wysłano nawet pismo do gubernatora płockiego, a w wyniku sporu i obawy przed przeciwnikami, Fąk wyjechał do USA. Wielu mieszkańców Żelaznej wyjechało w czasie dwudziestolecia międzywojennego do Francji i USA, głównie w celach zarobkowych. O tym, jak rozwiązano sprawę nowej parafii, możesz przeczytać tutaj: KLIK.

Po wybuchu II wojny światowej, mieszkańcy, w obawie przed wkraczającymi od strony Prus Wschodnich hitlerowcami, uciekli na południowy wschód. W czasie wojny zginęło ok. 20 mieszkańców wsi, wielu wywieziono na roboty przymusowe lub do obozów koncentracyjnych.

13 marca 1944 r., akt urodzenia Anny Kisiel z Żelaznej Rządowej. Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy, Oddział w Pułtusku. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012.

Bardzo prężnie rozwijał się ruch oporu, wielu mieszkańców Żelaznej należało do AK. Współpracowali oni z zrzucanymi w te okolice desantami sowieckimi. W końcu lipca na teren gminy Jednorożec, na las prywatny Wincentego Merchla z Żelaznej Rządowej, została zrzucona 12-osobowa grupa wywiadowcza mjr Władimira Szajkina ps. "Orłow". Jej zadaniem był zbieranie materiałów wywiadowczych dla II Frontu Białoruskiego. Spadochroniarze, dzięki pomocy Merchla, nawiązali kontakt z oddziałem partyzanckim Henryka Kierzkowskiego ps. "Raban". Dnia 20 listopada 1944 r. polsko-sowiecką grupę zaskoczył oddział Niemców, w wyniku obławy zginęło 2 Polaków i 2 Rosjan. Pomnik im poświęcony znajduje się około 1 km za wsią, po lewej stronie drogi na Pruskołękę. 

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Źródło.

Zamordowani mieszkańcy Żelaznej w latach 1939 – 1945:

Bobiński Mieczysław, aresztowany 12 X 1944 r., zginął w Mauthausen; 

Fąk Apolinary, aresztowany 12 V 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Gujski Stanisław, rozstrzelany jako zakładnik na grzebowisku końskim w Przasnyszu 17 VI 1942 r.; 

Jabłonowski Bolesław, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Jurczak Wincenty, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Kisiel Franciszek, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Knabel Franciszek, aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Lesiński Jan aresztowany 12 X 1944 r. za pomoc partyzantom, zginął w Mauthausen; 

Merchel Czesław, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK, zginął w Mauthausen; 

Merchel Marianna, zginęła w Mauthausen; 

Merchel Stanisław, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK, zginął w Mauthausen; 

Merchel Wincenty, aresztowany 12 X 1944 r. żołnierz AK ps.”Lis” dowódca plutonu, zginął w Mauthausen; 

Merchel Wincenty (syn Wincentego), zginął w Mauthausen;

Merchel Wojciech, zginął w Mauthausen; 

Zębek Stanisław, aresztowany w 1944 r. za ubój świniaka i rozstrzelany w Ostrołęce; 

Zygmunt Aleksander, aresztowany 17 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, zginął w Działdowie; 

Zygmunt Bronisław, aresztowany 12 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, zginął w Mauthausen.

Mieszkańcy Żelaznej przebywający w więzieniach i obozach koncentracyjnych:

Krajewski Czesław, aresztowany w 1944 r., więziony w Działdowie; 

Prusik Stanisław, aresztowany w 1942 r. za pomoc partyzantom, więziony w Działdowie; 

Ptak (imię nieznane), aresztowany jesienią 1944 r., uciekł z transportu z Działdowa do Ostródy; 

Romanowski Józef, aresztowany 26 XII 1944 r., uciekł ze stodoły w Starych Jabłonkach przed egzekucją; 

Śliwiński Władysław (ur. 1920 r.), aresztowany w 1944 r. za pomoc partyzantom; 

Tchórz (imię nieznane), więziony w Działdowie; 

Żyra Stanisław (ur.1907 r.), aresztowany w 1944 r. za udział w ruchu oporu, więziony w Królewcu; 

Merchel Władysław, aresztowany 12 X 1944 r. za współpracę z partyzantami, żołnierz AK, więziony w Mauthausen–Gusen; 

Jurczak Apolonia, aresztowana w 1944 r., więziona w Olsztynie.

Wincenty Merchel, zginął w Mauthausen. Źródło. 

Po wojnie rozpoczęto odbudowę. Nauka w szkole, mieszczącej się w dobrach prywatnych, rozpoczęła się w marcu 1945 r., gdy kierowniczką szkoły była Halina Janczewska. 

Szkoła podstawowa w Żelaznej do 1965 r. Źródło. 

 Rada Pedagogiczna na tle starego budynku Szkoły Powszechnej w Żelaznej Rządowej. Od lewej: Janusz Bartkowicz, Marianna Bartkowicz, Marianna Kossakowska oraz kierownik szkoły - Józef Suchowiecki. (zdjęcie pochodzi z pierwszej połowy lat 60 - tych XX w.). Źródło. 

Uczniowie na tle starego budynku szkoły w Żelaznej Rządowej (pierwsza połowa lat 60 - tych XX w.). Źródło. 

Szkołę "tysiąclatkę" otwarto 5 października 1965 r. W tym też czasie otwarto ośrodek zdrowia i lecznicę weterynaryjną. 

Otwarcie Szkoły Podstawowej w Żelaznej Rządowej, 5.10.1965 r. Archiwum Publicznej Szkoły Podstawowej w Żelaznej Rządowej. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Budynek szkoły w Żelaznej Rządowej, lata 60. XX w. Źródło.

I poł. lat 60. XX w. Przed budynkiem szkoły w Żelaznej Rządowej. Nauczyciele, z lewej Janusz Bartkowicz, z prawej Józef Suchowiecki (kierownik szkoły) oraz drużyna dziewcząt. Zb. rodziny Łukaszewskich z Żelaznej Rządowej. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 2, Jednorożec 2012.

Archiwalne zdjęcie chaty kurpiowskiej z Żelaznej Rządowej. Źródło.

Archiwalne zdjęcie chaty z Żelaznej Rządowej. Źródło.

Archiwalne zdjęcie chaty kurpiowskiej z Żelaznej Rządowej. Źródło.

Chata kurpiowska państwa Olendrów w Żelaznej Rządowej. Źródło: "Głos Gminy Jednorożec" 3 (8)/2010. 

Ta sama chata od strony drogi i przydrożny krzyż. Fot. Mirosław Krejpowcz. Źródło.

Chata w Żelaznej Rządowej. Fot. Mirosław Krejpowicz. Źródło.

Źródła:

1781. Wizytacja generalna diecezji płockiej. Chorzele, [w:] Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2012, s. 6-13.

6 listopada 1863 r. bitwa pod Żelazną.

Drwęcki Aleksander, Ruch oporu w gminie Jednorożec 1939-1945, Jednorożec 2011.

Gierowski Józef Andrzej, Ludzie luźni na Mazowszu w świetle uchwał sejmikowych, „Przegląd Historyczny” 40 (1949), s. 164–202;

Grzybowski Michał Marian, Materiały do dziejów ziemi płockiej: z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, t. 7: Ziemia Przasnyska, Płock 1995.

Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, część 2: 1660-1661, wyd. Alina Wawrzyńczyk, Warszawa 1989, s. 139.

Łukaszewski Wojciech, Martyrologia mieszkańców Żelaznej podczas II wojny światowej.

Idem, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos gminy Jednorożec" 3 (7)/2007, s. 8-9.

Majewski Wiesław, Walki Kurpiów ze Szwedami w dobie wielkiej wojny północnej, „Kwartalnik Historyczny” 66 (1959), z. 2, s. 404-423.

Niedziałkowska Z., Kurpie. Bory Ostrołęckie, wyd. 2 uzup., Warszawa 1988.

Obraz statystyczny powiatu przasnyskiego sporządzony w roku 1815 przez podprefekta tegoż powiatu F.S. Zielińskiego w Przasnyszu, oprac. A. Kociszewski, Ciechanów 1991

Paprocka Wanda, Przemysł domowy, rzemiosło i chałupnictwo wsi kurpiowskiej Puszczy Zielonej, Wrocław 1967.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 14, Warszawa 1895, s. 763.

ŻELAZNA RZĄDOWA-GUTOCHA

Brak danych sprzed II wojny światowej, jednak na mapach już z I połowy XIX wieku można odnaleźć miejsce zwane Gutocha Błoto lub później - Bagno Gutocha .

Gutocha Błoto na bardzo dokładnej rosyjskiej mapie z 1839 r. Źródło.

Na początku lat 70. XX w. niedaleko Żelaznej Rządowej wybudowano budynki gospodarcze i mieszkalne Państwowego Gospodarstwa  Rolniczego, noszące nazwę PGR Gutocha. Zatrudniani tam pochodzili z okolicznych wiosek. Dzisiaj na terenie dawnego Bagna Gutocha funkcjonują należące do Agencji nieruchomości Rolnych w Warszawie stawy rybne. Są one stoją ptaków. Zostały one objęte ochroną w ramach obszarów Natura 2000 - Dolina Omulwi i Płodownicy.

Stawy rybne w Żelaznej Rządowej-Gutosze. Źródło. 

Źródło:

Łukaszewski Wojciech, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos gminy Jednorożec" 3 (7)/2007, s. 8-9.
Żerański Marcin, Kurpie. Puszcza Zielona. Przewodnik turystyczny, Cieszyn 2008.

ŻELAZNA PRYWATNA

Początki tej osady sięgają I poł. XIX w., w pobliżu wsi Żelazna istniały dobra prywatne, ich ówcześni właściciele założyli tu niewielką osadę, którą nazwano Żeleźnią Szlachecką (tzn. prywatną). W 1827 r. notowano w niej 10 domów i 64 mieszkańców.

W 1864 r. nastąpiło uwłaszczenie ziemi rządowej oraz prywatnej, wsie stały się samodzielne, dawne stosunki własnościowe (prywatne, rządowe) nie miały już takiego znaczenia, a że leżały obok siebie to niekiedy traktowano je jako jedną całość. Tak właśnie opisuje je Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1895 r. Według niego, w tym czasie obie wsie liczyły w sumie 62 domy, 402 mieszkańców i 1 465 mórg ziemi.

Spis powszechny z 1921 r. wyróżniał jednak dwie wsie. W Żelaznej Prywatnej notowano 24 domy i 6 innych budynków oraz 122 mieszkańców.

Stanisław Berk z Żelaznej Prywatnej. Urodził się 23.07.1911 r. W 1915 r. zachorował na ospę. Podczas I wojny światowej zmarła jego matka. W 1928 r. rozpoczął edukację w Szkole Rolniczej w Rudzie k. Przasnysza. W 1929 r. ożenił się. W 1934 r. został powołany do odbycia zasadniczej służby wojskowej w 67 pułku piechoty w Brodnicy. W 1937 r. wyjechał zarobkowo do Francji, skąd z kolei 10 grudnia tegoż roku wyruszył na wojnę domową do Hiszpanii. Walczył po stronie sił lewicowych przeciwko generałowi Franco. Po zakończeniu wojny wrócił do Francji. Władze polskie wypowiadały się negatywnie o rodakach walczących w Hiszpanii i odmawiały im powrotu do ojczyzny. Spowodowało to, że Stanisław Berk postanowił wstąpić do francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Podczas jego służby w Legii wybuchła II wojna światowa. Został wysłany do Algierii, a stamtąd statkiem jego oddział dopłynął do Bejrutu w Libanie. Po kapitulacji Francji S. Berk uciekł z Legii i 1 lipca 1940 r. przedostał się do Palestyny, gdzie tworzono Wojsko Polskie. 1 października 1940 r. w ramach szkolenia strzeleckiego wyjechał do Egiptu skąd następnie został wysłany do Tobruku, gdzie toczono jedną z największych bitew II wojny światowej. Z Libii S. Berk wrócił do Egiptu, a następnie do Palestyny, dokąd przybywało Wojsko Polskie z ZSRR. Następnie wraz z Armią gen. Władysława Andersa brał udział w walkach o wzgórze Monte Cassino. Po zaprzestaniu działań wojennych, jak większość żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, pozostał w Wielkiej Brytanii. Wrócił do Polski dopiero na początku lat 60-tych ubiegłego stulecia.
Arch. rodziny Berków z Żelaznej Prywatnej. Źródło.

S. Berk w armii gen. Andersa. Arch. rodziny Berków z Żelaznej Prywatnej. Źródło.

S. Berk w Norwich, 26.10.1955, Anglia. Archiwum rodziny Berków z Żelaznej Prywatnej. Źródło.

Stanisław Berk z Żelaznej Prywatnej (1911-1985) na Bliskim Wschodzie. Arch. rodziny Berków z Żelaznej Prywatnej. Źródło: Źródła do dziejów Ziemi Jednorożeckiej, red. Wojciech Łukaszewski, t. 1, wyd. 2 popr. i uzup., Jednorożec 2013.

Źródła:

Łukaszewski Wojciech, Żelazna Prywatna, Żelazna Rządowa, Żelazna Rządowa-Gutocha, "Głos gminy Jednorożec" 3 (7)/2007, s. 8-9.

Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 IX 1921 roku i innych źródeł urzędowych, t. 1, województwo warszawskie, Warszawa 1925, s. 130.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Wawelski, t. 14, Warszawa 1895, s. 763.

W tej okolicy można spotkać, jak w każdej miejscowości gminy Jednorożec, wiele krzyży i kapliczek przydrożnych. Zapraszam na fanpage KAPLICZKI I KRZYŻE PRZYDROŻNE W GMINIE JEDNOROŻEC: KLIK, gdzie prezentuję je wszystkie.

Do następnego!